Επιθετικότητα: αιτία και ο έλεγχος της επιθετικότητας

Επιθετικότητα και αιτία: Οι εκδηλώσεις επιθετικής συμπεριφοράς δεν αποτελούν ασυνήθιστο φαινόμενο. Όλοι γινόμαστε συχνά μάρτυρες ή θύματα τέτοιων εκδηλώσεων και ορισμένες φορές ακόμα και εμείς οι ίδιοι φερόμαστε με επιθετικό τρόπο. Για να χαρακτηρίσουμε μία συμπεριφορά ως επιθετική θα πρέπει να συνυπάρχουν δύο βασικά στοιχεία. Πρώτον, θα πρέπει να υπάρχει πρόθεση, δηλαδή το άτομο να πραγματοποιεί τη συμπεριφορά σκόπιμα. Δεύτερον, θα πρέπει συμπεριφορά να συνεπάγεται την πρόκληση βλάβης, να έχει δηλαδή αρνητικές συνέπειες για τον αποδέκτη της.  Η επιθετικότητα συνεπώς ορίζεται ως η σκόπιμη πρόκληση βλάβης κάποιας μορφής σε άλλους (σωματική, ψυχολογική, υλίκη κ.λπ).

Τα αίτια της επιθετικότητας σύμφωνα με τη βιβλιογραφία τα διακρίνουμε σε δύο βασικές προσεγγίσεις. Από τη μία, οι βιολογικές που θεωρούν ότι είναι γενετικά προδιαγεγραμμένη συμπεριφορά και από την άλλη οι κοινωνικές πού εστιάζουν στους κοινωνικούς παράγοντες που ευνοούν ή προκαλούν την επιθετική συμπεριφορά.  

Βιολογικές ερμηνείες

Οι βιολογικές ερμηνείες βλέπουν την ανθρώπινη επιθετικότητα ως ένστικτο. Θεωρούν δηλαδή ότι οι άνθρωποι είμαστε προγραμματισμένοι, κατά κάποιο τρόπο, από τη φύση να φερόμαστε επιθετικά. Σύμφωνα με την φροϋδική θεωρία, η ανθρώπινη επιθετικότητα προέρχεται από το εγγενές ένστικτό του θανάτου (θάνατος), που έρχεται σε αντιπαράθεση με το ένστικτο της ζωής (Έρως). Στα πρώτα στάδια της ζωής, αυτό έχει στόχο την αυτοκαταστροφή του ατόμου, σύντομα όμως στρέφεται εναντίον των άλλων. Όπως οι ερωτικές ορμές γίνονται από το ένστικτό του έρωτα, έτσι και επιθετικές ορμές γεννιούνται από το του θανάτου χρειάζεται να εξωτερικεύθουν και να εκτονωθούν. 

Για τους σύγχρονους ανθρώπους η επιθετικότητα επιτελεί μία προσαρμοστική λειτουργία εφόσον εξασφαλίζει οικονομικά και κοινωνικά πλεονεκτήματα. Ωστόσο δεν είναι μόνο η συμπεριφορά της επιθετικότητας που εξασφαλίζεται τέτοιου είδους πλεονεκτήματα. Μπορεί κάποιος να βελτιώσει τη θέση του, για παράδειγμα, μέσω της συνεργασίας ή της συμμαχίας με άλλους και μέσω του να μαθαίνει από αυτούς και άρα και αυτές τις συμπεριφορές μπορούν να αποτελούν μέρος της γενετικής κληρονομιάς.

Συνεπώς, η επιθετικότητα δεν θεωρείται μία καθοριστική όψη της ανθρώπινης φύσης, που χρησιμοποιείται προκειμένου οι άνθρωποι να έχουν πρόσβαση σε υλικούς πόρους. Να βελτιώνουν την κοινωνική τους θέση και τις σχέσεις τους με τους άλλους. Δηλαδή να επιβιώσουν και να αναπαραχθούν.

Κοινωνικές ερμηνείες

Η συχνότητα επιθετικών πράξεων διαφέρει σημαντικά μεταξύ διαφορετικών κοινωνιών. Σε ορισμένες κοινωνίες η συχνότητα τους είναι 50 φορές μεγαλύτερη από ότι σε άλλες. Αυτές οι διαφορές δεν μπορούν να ερμηνευθούν αν επιθετικότητα καθορίζεται μόνο από γενετικούς παράγοντες κοινού σε όλους τους ανθρώπους. μέσω της κοινωνικοποίησης τα άτομα μαθαίνουν να είναι επιθετικά είτε επειδή η συμπεριφορά τους αυτή συνδέεται με κάποια αμοιβή (έχει δηλαδή θετικές συνέπειες) είτε επειδή βλέπουν κάποιον άλλον να δέχεται μία θετική αμοιβή ως αποτέλεσμα της επιθετικής τους συμπεριφοράς. Η πρώτη περίπτωση αφορά τη μάθηση μέσω άμεσης εμπειρίας και βασίζεται στις αρχές της συντελεστικής μάθησης του skinner και στην έννοια της ενίσχυσης. Ιδέα της μάθησης μέσω έμμεσης εμπειρίας αφορά τη θεωρία κοινωνικής μάθησης. Βασίζεται στην παρατήρηση και τη μίμηση της συμπεριφοράς άλλων ατόμων, ιδιαίτερα όταν αυτή φαίνεται να οδηγεί σε κάποιου είδους θετικής συνέπειας. 

Aν κάποιος θα είναι επιθετικός σε μία συγκεκριμένη περίπτωση εξαρτάται από:

α) τις προηγούμενες εμπειρίες επιθετικής συμπεριφοράς (δικής του ή των άλλων),

β) το βαθμό επιτυχίας της επιθετικής συμπεριφοράς στο παρελθόν,

γ) την πιθανότητα να ανταμειφθεί ή να τιμωρηθεί η συγκεκριμένη επιθετική συμπεριφορά,

δ) το συνδυασμό γνωστικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών παραγόντων αυτή της συγκεκριμένης περίστασης σύμφωνα με τον Bandura. 

Τα παιδιά πολύ εύκολα μιμούνται την επιθετική συμπεριφορά άλλων, ειδικά ενηλίκων, οι οποίοι λειτουργούν ως πρότυπα. Το πιο εντυπωσιακό είναι ότι τα πρότυπα επιθετικής συμπεριφοράς μπορεί να είναι απρόσωποι  χαρακτήρες (π.χ ήρωες ενός τηλεοπτικού προγράμματος). Τα αποτελέσματα των ερευνών δείχνουν ότι γενικά η έκθεση σε εικόνες βίας συσχετίζονται θετικά με την εκδήλωση επιθετικής συμπεριφοράς. Για παράδειγμα, έρευνες μεγάλης διάρκειας δείχνουν ότι όσο περισσότερο εκτίθενται τα παιδιά σε ταινίες ή τηλεοπτικά προγράμματα που περιέχουν σκηνές βίας τόσο μεγαλύτερη είναι η πιθανότητα να εκδηλώσουν επιθετική συμπεριφορά στην ενήλικη ζωή τους. 

Oι έρευνες δείχνουν ότι τα άτομα που καταφεύγουν στη βία έχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά, όπως ορισμένες όψεις της αυτοεκτίμησης τους. Συγκεκριμένα, παρόλο που γενικά η υψηλή αυτοεκτίμηση σχετίζεται θετικά με την εκδήλωση επιθετικής συμπεριφοράς, πολλά άτομα έχουν υψηλή αυτοεκτίμηση χωρίς να φέρονται επιθετικά. Οι έννοιες του ναρκισσισμου και της ασταθούς αυτοεκτίμησης προβλέπουν μεγαλύτερη εγκυρότητα την επιθετικότητα. Η επιθετικότητα αποτελεί μέσο άμυνας μιας πολύ θετικής αυτό εικόνας έναντι άλλων ατόμων τα οποία ενδεχομένως επιδιώκουν να τη μειώσουν ή να την προσβάλλουν. 

Ο έλεγχος της επιθετικότητας

Όπως είδαμε η επιθετικότητα επηρεάζεται από βιολογικούς και κοινωνικούς παράγοντες αλλά και από τις συνθήκες του περιβάλλοντος. Στη συνέχεια, θα προσπαθήσουμε να αναλύσουμε τους τρόπους με τους οποίους είναι δυνατόν να μειωθεί η επιθετικότητα. Ειδικότερα,θα εξετάσουμε το ρόλο της τιμωρίας και του χειρισμού του θυμού στον έλεγχο της επιθετικής συμπεριφοράς.  Η σχέση μεταξύ επιθετικότητας και τιμωριών είναι αρκετή περίπλοκη. Οι τιμωρίες μπορούν να συμβάλλουν στην αποτροπή οποιασδήποτε συμπεριφοράς, και άρα της επιθετικής. Από την άλλη πλευρά όμως,οι ίδιες οι τιμωρίες είναι πράξεις επιθετικές και άρα μπορούν να αποτελέσουν πρότυπο επιθετικής συμπεριφοράς. Έτσι όχι μόνο θα μειώσουν την επιθετικότητα αλλά μπορεί και να την ενισχύσουν τουλάχιστον για τα παιδιά. Τα παιδιά που μεγαλώνουν σε επιθετικό περιβάλλον όπου οι γονείς χρησιμοποιούν την τιμωρία ως μέθοδο διαπαιδαγώγησης είναι πιθανόν να εκδηλώσουν βίαιη συμπεριφορά μεγαλώνοντας.

το ποινικό σύστημα στις περισσότερες χώρες προβλέπει αυστηρές τιμωρίες για αυτή την συμπεριφορά. Η τιμωρία μπορεί να περιορίσει την επιθετικότητα σε ιδανικές συνθήκες. Εφόσον, η τιμωρία είναι άμεση και αναπόφευκτη (τα άτομα γνωρίζουν ότι δεν μπορούν “να ξεφύγουν”). Στην πραγματικότητα όμως οι συνθήκες σπάνια είναι ιδανικές και δεν είναι περίεργο που η πρόβλεψη πολύ αυστηρών ποινών δεν έχει το αναμενόμενο αποτέλεσμα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η θανατική ποινή. Το ότι υπάρχει σε κάποιες στις οποίες θανατική ποινή έχει καταργηθεί. 

Ο χειρισμός του θυμού

Πολλές φορές η επιθετική συμπεριφορά είναι προϊόν έντονων συναισθημάτων και ειδικότερα αποτέλεσμα θυμού. Όταν θυμώνουμε με κάποιον, έχουμε την τάση να φερθούμε επιθετικά. Παρόλο που τον κρατάμε το θυμό μας και δεν τον εξωτερικεύουμε για μας τους ίδιους, υπάρχει σημαντική απόσταση μεταξύ της εξωτερίκευσης του θυμού και της εκτόνωσης του μέσω επιθετικής συμπεριφοράς. Ο θυμός μπορεί να εκτονωθεί ήρεμα. Για παράδειγμα μπορούμε όταν θυμώνουμε να εκφράζουμε το συναίσθημά μας. Να εξηγούμε τα αίτια του είτε σε αυτόν που το προκάλεσε είτε σε κάποιον τρίτο. Το να ανοίγετε κανείς και να εξωτερικεύει τα συναισθήματα του έχει ευεργετικές συνέπειες. 

Ένας σημαντικός παράγοντας που περιορίζει την ένταση και τις συνέπειες του θυμού είναι η συγνώμη. Ο θυμός μειώνεται όταν το άτομο που προκάλεσε το συναίσθημα αναλάβει την ευθύνη και απολογηθεί. 

Η επίδραση του θυμού στην επιθετική συμπεριφορά περιορίζεται επίσης όταν το άτομο έχει μάθει να μην αντιδρά επιθετικά, ακόμα και όταν δέχεται πρόκληση. Όπως αναφέραμε η επιθετική συμπεριφορά μαθαίνεται και με τον ίδιο ακριβώς τρόπο μαθαίνεται και η μη επιθετική συμπεριφορά. 

Σχεδόν καθημερινά βρισκόμαστε αντιμέτωποι με καταστάσεις οι οποίες μας ενοχλούν, μας εκνευρίζουν ή μας εξοργίζουν. Ο θυμός είναι ένα φυσιολογικό συναίσθημα. Η έκφραση του μέσω επιθετικής συμπεριφοράς δεν συμβάλλει στη διατήρηση ομαλών και αρμονικών σχέσεων με τους άλλους. Δεν γεννιόμαστε με την ικανότητα να εξωτερικεύουμε το θυμό με ήπιους και δημιουργικούς τρόπους. Στις περισσότερες περιπτώσεις είναι ακριβώς εκείνα τα άτομα που στερούνται τέτοιων κοινωνικών δεξιοτήτων που καταφεύγουν στη βία προκειμένου να επιλύσουν τις διαπροσωπικές τους διαφορές. 

Ένας τρόπος μείωσης της επιθετικότητας είναι το να εκπαιδεύονται τα άτομα στην εξωτερίκευση του θυμού με ήπιο και πολιτισμένο τρόπο και στην ικανότητα διαπραγμάτευσης και συμβιβασμού. Αυτό θα οδηγήσει στη μείωση της επιθετικότητας.

Με εκτίμηση
Αριστομένης Νικολόπουλος
Ψυχολόγος