Τι είναι Αναπηρία;

Η Καλαμάτα περιλαμβάνεται ανάμεσα στους 20 σταθμούς του μεγάλου ταξιδιού ευαισθητοποίησης και κατανόησης της έννοιας της αναπηρία για το 2016. Το ταξίδι ξεκίνησε στις 7 Σεπτεμβρίου από την Κωνσταντινούπολη και οι συμμετέχοντες σε 32 ημέρες θα διανύσουν με ποδήλατο απόσταση 1.700 χλμ.  Περνώντας από 20 πόλεις με τελικό προορισμό το Ηράκλειο Κρήτης. Η Καλαμάτα θα υποδεχθεί τους ποδηλάτες το Σάββατο 1η Οκτωβρίου. Σε μία μεγάλη γιορτή πολιτισμού, αθλητισμού και εθελοντισμού με τη συμμετοχή τοπικών φορέων, συλλόγων, μαθητών και πολιτών.

Σκοπός αυτής της πρωτοβουλίας είναι η ενημέρωση για την αναπηρία. Αφορά στην κίνηση, την όραση, την ομιλία και την ακοή, μέσω του αθλητισμού, της τέχνης, της υγείας και της δημιουργικής απασχόλησης.

Σκοπός του άρθρου αυτού είναι να προϊδεάσει και να ενημερώσει το κοινό  τι είναι η Αναπηρία.  Μια έννοια τόσο γνωστή και συνάμα άγνωστη. Όταν επιχειρούμε να  βρούμε έναν ορισμό  μέσα από την καθημερινή μας εμπειρία παρατηρούμε ότι έχουν υιοθετηθεί  διάφοροι όροι. Ανάπηροι, άτομα φυσιολογικά και μη φυσιολογικά, άτομα με ειδικές ανάγκες, ευπαθείς και μη ευπαθείς ομάδες κ.λπ. Η αναπηρία είναι δύσκολο να προσδιοριστεί και να οριοθετηθεί, καθώς είναι ένας όρος, που δεν επιδέχεται απλή εννοιολογική εξήγηση.  Η όποια προσπάθεια οριοθέτησης σχετίζεται µε το σύνολο των λειτουργιών του ατόµου. Με την συνολική εικόνα που έχει η κοινωνία για  τον άνθρωπο, µε τις υπάρχουσες κοινωνικές και παραγωγικές σχέσεις, τους θεσµούς. Το υπάρχον σύστηµα των αξιολογικών κατηγοριών, τον τρόπο κοινωνικής οργάνωσης. Τα πρότυπα που κυριαρχούν στην κοινωνία, την κοινωνική θέση του ατόµου. Έτσι όπως αυτή επηρεάζεται από την σχέση µεταξύ των αντικειµενικών ιστορικό – κοινωνικών συνθηκών µέσα στις οποίες ζει και δρα το άτοµο.

Από την μια βλέπουμε μια θετική αναφορά στα προβλήματα των αναπήρων. Από την άλλη όταν γίνεται αναφορά σε κοινωνικό επίπεδο και την συμμετοχή τους στην κοινωνία (πχ στη διαδικασία παραγωγής) τότε γίνεται αρνητική αναφορά και υπερτονίζονται οι δυσκολίες του ατόμου.

Για το φαινόμενο της αναπηρίας υπάρχουν πολλοί και διαφορετικοί ορισμοί, ωστόσο οι πιο πολλοί ειδικοί συμφωνούν ότι:

-Η αναπηρία υπάρχει εκ γενετής ή εμφανίζεται αργότερα.

-Η αναπηρία είναι μια λειτουργική βλάβη και ότι η ζωή του αναπήρου δυσχεραίνεται λόγο της αναπηρίας του.

-Ο κοινωνικός περίγυρος αντιδρά αρνητικά στην εμφάνιση του αναπήρου

Ο Jantzen έχει έναν κοινωνικό κριτικό χαρακτήρα: ορίζει την αναπηρία ως εξής:

Η αναπηρία δεν μπορεί να θεωρείται ως ένα φυσικό φαινόμενο. Γίνεται φανερή και αρχίζει να υπάρχει ως αναπηρία μόνο από την στιγμή που κάποια γνωρίσματα και χαρακτηριστικές εκδηλώσεις των γνωρισμάτων ενός ατόμου συγκριθούν προς τις εκάστοτε αντιλήψεις σχετικά με το ελάχιστο των υποκειμενικών και κοινωνικών ικανοτήτων. Με το να διαπιστωθεί πως ένα άτομο, με βάση τα χαρακτηριστικά του δεν ανταποκρίνεται στις παραπάνω αντιλήψεις. Γνεται η αναπηρία φανερή, υπάρχει ως κοινωνικό φαινόμενο ακριβώς από αυτή τη στιγμή και μόνο.

Ο Ντέριγκ και Χελλμπρυγκέ ορίζουν: ‘αναπηρία’ είναι η μειονεκτικότητα που θα έχει ο ανάπηρος άνθρωπος σε σχέση με κάποιον μη ανάπηρο φυσιολογικά αναπτυγμένο άνθρωπο. Όταν συγκριθεί ως προς την απόδοση του με άνθρωπο της ίδιας ηλικίας και φύλου στον κοινωνικό και πολιτιστικό τομέα.

Ο  Cloekrkes (1983) στην προσπάθεια του να ορίσει την αναπηρία κάνει λόγο για μια διαφορετική εμφανή ή δυνητική που δεν αμφισβητείται η ύπαρξη της, διαπιστώνεται σε κάποια συγκεκριμένη κοινωνική κουλτούρα και αξιολογείται αρνητικά.

Ο Friedson (1966) παρατηρεί ότι αυτό το όποιο είναι κοινό σε όλες τις πράξεις καθορισμού κάποιου ως αναπήρου. Που έχει ανάγκη αποκατάστασης δεν είναι ένα σύνολο φυσικών χαρακτηριστικών. Τα οποία πάντα είναι αναπηρίες, αλλά μάλλον, η πράξη αυτή καθ εαυτή του καθορισμού, η οποία μπορεί να είναι μάλλον μια ενοχοποίηση παρά μια δήλωση πραγματικότητας.’

Ο όρος αναπηρία χρησιμοποιείται μόνο για ανθρώπους αναφέρει ο Π. Χαρτοκόλλης. ‘Η αναπηρία σημαίνει μια ανίατη λειτουργική βλάβη, έλλειψη ή ανωμαλία, συγγενής ή επίκτητη, συνήθως αποτέλεσμα ή κατάλοιπο αρρώστιας ή ατυχήματος, μια ανωμαλία που να εμποδίζει κατά κάποιον τρόπο την εκπλήρωση βασικών κοινωνικών αναγκών όπως η κίνηση και η εργασία’.

Η παγκόσμια οργάνωση disabled people’s international (διεθνής αναπήρων ατόμων), που ιδρύθηκε το 1980-1981 ήταν οι πρώτοι που υποστήριξαν και υποστηρίζουν ότι αυτό που κάνει ανάπηρη την συμμετοχή τους στην κοινωνία δεν ήταν η δική τους ανικανότητα/αναπηρία αλλά το φυσικό και κοινωνικό τους περιβάλλον.  Οι ορισμοί που έχουν στο καταστατικό τους είναι

Ανικανότητα (disability) είναι ο λειτουργικός περιορισμός μέσα στο ίδιο το άτομο που προκαλείται από φυσική, διανοητική (πνευματική) ή αισθητηριακή βλάβη του ατόμου.

Αναπηρία (handicap) είναι η απώλεια ή ο περιορισμός ευκαιριών συμμετοχής στην κοινωνική ζωή της κοινότητας, σε ισότιμο επίπεδο με τους άλλους, εξ αίτιας φυσικών και κοινωνικών εμποδίων.

Τα άτομα με αναπηρία μέσα από έρευνες  χαρακτηρίζουν πρωτογενή αναπηρία την ίδια την αναπηρία του ατόμου, και δευτερογενή αναπηρία, αυτή που δημιουργεί η στάση της κοινωνίας απέναντι στο ανάπηρο άτομο.  Η  έννοια ανικανότητα είναι όρος σχετικός και προσδιορίζεται κάθε φορά από τις εκάστοτε κοινωνικές συνθήκες αντιμετώπισής της. Είναι δηλαδή ένα κοινωνικό φαινόμενο και ορίζεται από το πώς την αντιλαμβάνεται σε μια δεδομένη στιγμή η συγκεκριμένη κοινωνία , υγιείς και μη υγιείς. Ο συνταυτισμός της αναπηρίας με την ασθένεια, δημιουργεί την μεγαλύτερη σύγχυση. Καλλιεργώντας μια εικόνα που δεν έχει να κάνει με την πιο στοιχειώδη πραγματικότητα.  Τις τελευταίες δύο δεκαετίες άρχισε να δίνεται έµφαση στην κοινωνική διάσταση της αναπηρίας.

Κατηγορίες αναπηριών

Οι αναπηρίες χωρίζονται στις παρακάτω κατηγορίες:

• Κινητική Αναπηρία (π.χ. εγκεφαλική παράλυση, τετραπληγία, παραπληγία κ.λπ.)
• Αισθητηριακή Αναπηρία (Κώφωση, τύφλωση κ.λπ.)
• Ψυχική Αναπηρία (π.χ. μανιοκατάθλιψη, σχιζοφρένεια κ.λπ.)
• Νοητική Αναπηρία (π.χ. αυτισμός, σύνδρομο Down, νοητική αναπηρία κ.λπ.)
• Άλλες αναπηρίες (π.χ. βαριές και πολλαπλές αναπηρίες κ.λπ.)

Το άρθρο μας θα ασχοληθεί και θα προσπαθήσει να αναλύσει την κινητική αναπηρία (Παραπληγία, τετραπληγία, ημιπληγία).

Αίτια κινητικών αναπηριών

Οι κινητικές αναπηρίες ανήκουν στην κατηγορία των φυσικών αναπηριών. Καταστάσεις που μπορεί να επηρεάσουν την κινητικότητα και να οδηγήσουν σε κινητική αναπηρία είναι:

Εκφυλιστικές καταστάσεις που συνδέονται με την αύξηση της ηλικίας όπως καρδιαναπνευστικές καταστάσεις, αρθρίτιδες, αγγειακά εγκεφαλικά επεισόδια.  Κληρονομικές και συγγενείς καταστάσεις,  αυτές  απαντώνται κυρίως σε παιδιά και νέους. Είναι συγκριτικά σπάνιες, αλλά σήμερα, με την αύξηση των επιστημονικών και τεχνολογικών  γνώσεων. Έχει αυξηθεί και ο αριθμός των μικρών παιδιών με αυτές τις καταστάσεις που επιβιώνουν τα πρώτα κρίσιμα χρόνια της ζωής. Τέτοιες καταστάσεις είναι η επιληψία, αιμορραγικές διαθέσεις. Εγκεφαλική παράλυση, δισχιδής ράχη (αυτή ανάλογα με το βαθμό της μπορεί να προκαλέσει μερική ή πλήρη παράλυση των κάτω άκρων, νευρομυϊκές παθήσεις, όπως μυϊκή δυστροφία. Συγγενείς έλλειψη μελών και άλλες παθήσεις του μυοσκελετικού και νευρικού συστήματος, λήψη φαρμάκων ή άλλων ουσιών κατά την εγκυμοσύνη.

Επίκτητες νόσοι του μυοσκελετικού συστήματος .

Τραυματισμοί του νευρικού συστήματος (περιφερικού, κεντρικού) και του μυοσκελετικού συστήματος που επηρεάζουν την κίνηση.

Κινητικές αναπηρίες

Με τον χαρακτηρισμό ‘κινητικές αναπηρίες’ εννοούνται οι νευρολογικές μειονεξίες, τα ορθοπεδικά ή μυοσκελετικά προβλήματα. Οι βασικότεροι τύποι κινητικών διαταραχών είναι:

Νευρολογικές μειονεξίες. Οι πιο γνωστές  και πιο συνηθισμένες από τις νευρολογικές μειονεξίες είναι η εγκεφαλική παράλυση και η δισχιδής ράχη.

Εγκεφαλική παράλυση. Η εγκεφαλική παράλυση είναι νευρολογική διαταραχή, σχετίζεται με τη διαταραχή των κινητικών λειτουργιών του σώματος. Οφείλεται σε ελλιπή ανάπτυξη των περιοχών του εγκεφάλου, που ρυθμίζουν, ελέγχουν και συντονίζουν την ομαλή και συγχρονισμένη στάση και κίνηση του σώματος. Η συχνότητα της είναι 1-2 περιπτώσεις ανα1.000 άτομα. Ως προς την αιτιολογία της μπορούμε να αναφέρουμε ότι η εγκεφαλική παράλυση είναι δυνατό να οφείλεται. Α) στην κληρονομικότητα, β) σε επίκτητους προγεννητικούς παράγοντες (π.χ. ενδομήτριες λοιμώξεις, ενδομήτρια ασφυξία λόγω ανοξίας κ.ά.). Γ) σε περιγεννητικούς παράγοντες (καθυστερημένη πρώτη αναπνοή του νεογνού, μηχανική κρανιακή κάκωση και ενδοκρανιακή αιμορραγία του νεογνού). Δ) σε μεταγεννητικούς παράγοντες (νεογνικός ίκτερος, ατυχήματα κ.ά.)

Η ταξινόμηση των μορφών της εγκεφαλικής παράλυσης γίνεται με βάση την ανατομική θέση και το είδος της νευρομυϊκής διαταραχής, ως εξής:

Με βάση την ανατομική θέση οι μορφές της εγκεφαλικής παράλυσης διακρίνονται ανάλογα με τα μέρη που έχουν επηρεαστεί σε:

Ημιπληγία: επηρεασμός της μίας από τις δύο πλευρές του σώματος. Παραπληγία: επηρεασμός των κάτω άκρων. Μονοπληγία: επηρεασμός ενός μέλους. Τριπληγία: επηρεασμός τριών άκρων. Τετραπληγία: όταν έχει επηρεαστεί όλο το σώμα. Διπληγία: επηρεασμός άνω και κάτω άκρων.  Με βάση το είδος της νευρομυϊκής διαταραχής διακρίνονται σε: Σπαστικότητα: Κύριο χαρακτηριστικό της είναι η ασυγχρόνιστη, ακούσια κίνηση των μυών. Αθέτωση: Χαρακτηρίζεται από συστροφικές και σπασμωδικές κινήσεις, κεκλιμένο βάδισμα, ασταθές, και έκταση του κεφαλιού προς τα πίσω. Αταξία: Χαρακτηρίζεται από αστάθεια κίνησης και γενική υποτονία. Δυσκαμψία: Χαρακτηρίζεται από έντονη σπαστικότητα σε όλα σχεδόν τα μέλη. Τρόμος: Αναφέρεται στις ακούσιες ρυθμικές κινήσεις, όταν το άτομο κινείται εκούσια ή ακόμα κι όταν δεν κινείται (Αγρέβη και συν, 2000).

Δισχιδής ράχη. Οφείλεται σε εκ γενετής βλάβη της σπονδυλικής στήλης, η οποία παρουσιάζει ατελή ανάπτυξη (μη ολοκληρωμένο κλείσιμο), με αποτέλεσμα να προσβάλλεται ο νωτιαίος μυελός.

Ορθοπεδικές ή Μυοσκελετικές Αναπηρίες. Βλάβες και δυσλειτουργία του μυοσκελετικού συστήματος μπορεί να προκαλέσουν μυϊκή δυστροφία, φλεγμονή των αρθρώσεων (αρθρίτις) ή απώλεια κάποιου μέρους του σώματος (ακρωτηριασμό). Οι πιο γνωστές ορθοπεδικές ή μυοσκελετικές αναπηρίες είναι η μυϊκή δυστροφία και η πολιομυελίτιδα.

Μυϊκή δυστροφία. Είναι αρκετά συνηθισμένη και χαρακτηρίζεται από εκφυλισμό των μυϊκών ινών και από πρόκληση αδυναμίας των εκουσίων μυών, όπως είναι του άνω άκρου και των γαστροκνημίων, καθώς και των πλευρών, ενώ οι μικροί μύες των χεριών προσβάλλονται τελευταίοι.

Πολιομυελίτιδα. Η πολιομυελίτιδα οφείλεται στον ιό της πολιομυελίτιδας, που προσβάλλει μέρη του νευρικού ιστού του κεντρικού νευρικού συστήματος. Όπως είναι τα κινητικά νεύρα του εγκεφάλου, τα πρόσθια κέρατα του νωτιαίου μυελού κ.λπ., προκαλώντας κινητικά προβλήματα, που ποικίλλουν από ελαφριά κινητικά προβλήματα μέχρι πολύ βαριά, όπως είναι η παράλυση.

Μετατραυματικές κακώσεις. Οι μετατραυματικές κακώσεις προκαλούνται συνήθως από τροχαία ατυχήματα ή βαριά χτυπήματα και μπορούν να προκαλέσουν διάφορες μορφές εγκεφαλικής παράλυσης.

Η έννοια της πρόσβασης και της προσβασιμότητας

Με τον όρο ‘πρόσβαση’ αναφερόμαστε γενικά στο δικαίωμα συμμετοχής όλων των πολιτών. Συμπεριλαμβανομένης της αυτόνομης και ισότιμης συμμετοχής και των ατόμων με αναπηρία. Σε όλους τους τομείς των κοινωνικών δραστηριοτήτων είτε αυτοί σχετίζονται με υλικά αγαθά (πχ. κτίρια, εξοπλισμοί, εγκαταστάσεις). Είτε με υπηρεσίες, διαδικασίες και εν γένει άυλα αγαθά (π.χ. η παραγωγική διαδικασία στο σύνολό της, η εκπαίδευση, οι πολιτιστικές δραστηριότητες, ο αθλητισμός ). Η πρόσβαση δηλαδή σχετίζεται άμεσα με το δικαίωμα συμμετοχής στα κοινωνικά δρώμενα.

Τις τελευταίες δυο δεκαετίες, αναπτύχθηκε ένα διαφορετικό µοντέλο για την αναπηρία, µε τη σηµαντική προσφορά των ίδιων των αναπήρων.  Το κοινωνικό µοντέλο.  Το Κίνηµα των Ατόµων µε σωµατικές Βλάβες, χαρακτηρίζει «την αναπηρία (disability) ως το µειονέκτηµα ή τον περιορισµό που προκαλείται από ένα σύγχρονο κοινωνικό οργανισµό ο οποίος δεν παίρνει καθόλου ή λίγο υπόψη. Τους ανθρώπους µε φυσικές ανεπάρκειες και εποµένως, αποκλείει τη συµµετοχή τους σε βασικές κοινωνικές δραστηριότητες» (UPIAS 1976 στο Κουτάντος 2000). Σκοπό λοιπόν αποτελεί η ένταξη του αναπήρου στο κοινωνικό σύνολο η οποία θα πηγάζει από τα δικαιώµατα του ατόµου σε µια σύγχρονη προοδευτική κοινωνία για κοινωνική περίθαλψη, εκπαίδευση, επαγγελµατική κατάρτιση και απασχόληση, µε ίση µεταχείριση».

Το κοινωνικό μοντέλο αντιλαμβάνεται την αναπηρία όχι ως ατομικό αλλά ως κοινωνικό ζήτημα. Οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουν τα άτομα με αναπηρία δεν είναι  συνέπεια μόνο  των δικών τους ατομικών λειτουργικών περιορισμών. Αλλά συνέπεια αδυναμίας της κοινωνίας να λάβει υπ’ όψιν τις ανάγκες και τις ιδιαιτερότητες των ατόμων αυτών.  Νόμοι, κανονισμοί αλλά κυρίως συμπεριφορές δημιουργούν φραγμούς που εμποδίζουν τα άτομα με αναπηρία να λειτουργήσουν ισότιμα σε όλες τις πτυχές της κοινωνικής ζωής. Το κοινωνικό μοντέλο μετατοπίζει την ευθύνη από  το άτομο με  αναπηρία και την παραπέμπει στο πολιτικό εποικοδόμημα για την μη ισότιμη άσκηση των βασικών ανθρωπίνων και κοινωνικών  δικαιωμάτων τους. Σαν λύση προτείνει την δημιουργία «ενεργητικότερων» πολιτικών, πολιτικές που θα αποσκοπούν στην κοινωνική ένταξη των ατόμων με αναπηρία.

Στάσεις, αντίληψη, προκατάληψη, στερεότυπα, στίγμα

Τα άτοµα που χαρακτηρίζονται ως ανάπηρα έχουν διαφορετική αντιμετώπιση από τους µη ανάπηρους ανθρώπους. Η καθημερινή συναναστροφή των ανθρώπων αυτών µε τα «υγιή»  άτοµα. Πολλές φορές επιφέρει έντονα βλέµµατα, «ειδική» μεταχείριση ακόμα και ένα παιδικό τρόπο οµιλίας προς τα άτοµα µε σωµατική αναπηρία. Που ουσιαστικά ενισχύουν την αναπηρία του ατόµου, και κατά συνέπεια το ρατσισµό, ο οποίος οφείλεται στην αντίληψη των µη ανάπηρων ατόµων για τα χαρακτηριστικά που διαφοροποιούν σωµατικά το ανάπηρο άτοµο. Η σωµατική δηλαδή βλάβη δεν αποτελεί αναπηρία, αλλά ο τρόπος αντιμετώπισης τους, τους προσδιορίζει ως ανήµπορους, ή αλλιώς «ανάπηρους».

 Η έννοια της αντίληψης

Ο όρος αντίληψη είναι όρος της ψυχολογίας και αφορά στην ‘’σύνθετη νοητική λειτουργία που επιτρέπει στο άτομο να επιλέγει και να τοποθετεί μέσα σε λογικά σύνολα τις πληροφορίες που δέχεται από τα αισθητήρια όργανα .  Έτσι, αν και κατά κανόνα οι αντιλήψεις πηγάζουν από αισθητηριακές  διαδικασίες, ωστόσο αντιπροσωπεύουν την αληθινή πηγή της συνειδητής  μας εμπειρίας. Μέσα στα όρια αυτής της εξάρτησης οι ζωικοί οργανισμοί πραγματοποιούν την πρώτη αντίδραση στο περιβάλλον. Με το να συλλαμβάνουν και να επεξεργάζονται τα ερεθίσματα με τρόπο σχετικά υποκειμενικό. Ο Λάιμπνιτς χρησιμοποίησε τον όρο για να επισημάνει τη θολή και ασυνείδητη αντίληψη σε αντίθεση με την καθαρή και την ενσυνείδητη- τη  πρόσληψη.

O LEONTIEV A.N τονίζει ότι το σύνολο των διαδικασιών της αντίληψης εξασφαλίζει μια υποκειμενική, μεροληπτική. Ταυτόχρονα, απόλυτα όμοια προς την αντικειμενική πραγματικότητα, επιτυγχάνεται αφομοίωση, δηλαδή προσαρμογή των συστημάτων της αντίληψης προς τις ιδιότητες  της επίδρασης.

Η έννοια της αντίληψης είναι μια δράση με την οποία αποκτούμε μια αίσθηση των ερεθισμάτων γεγονότων. Πολύ πιο δραστική από αυτή που δεχόμαστε παθητικά από τις αισθήσεις μας.  Το αισθητικό και το κινητικό στοιχείο εμφανίζονται από  την αρχή της γέννησης και με τη διαδικασία επιλογής πληροφοριών. Μέσω του αναγκαίου  φιλτραρίσματος  που παρέχουν οι αισθήσεις μας, η αντίληψη μας επιτρέπει να μην αντιδρούμε σε όλα τα ερεθίσματα που μπορεί να δεχόμαστε την ίδια χρονική στιγμή.

Με την λειτουργία της αντίληψης τα απλά αισθητηριακά ερεθίσματα οργανώνονται σε μορφές κατανοητές. Παραδείγματα αυτής της οργανωτικής ικανότητας  της αντίληψης, βρίσκονται στην τάση να συλλαμβάνουμε ορισμένα αντικείμενα ως ‘μορφές’’ επάνω σε  ένα ‘’φόντο’’ σχετικά άμορφο και ασήμαντο.

Η έννοια της προκατάληψης

Η προκατάληψη ορίζεται από τις κοινωνικές επιστήμες ως: a priori κρίση, θετική ή αρνητική. Βασισμένη σε μια πίστη όπως αυτή επιβάλλεται από το περιβάλλον, κρίση η οποία μπορεί να αντιστέκεται στην πληροφόρηση.

Ο ALLPORT ορίζει την προκατάληψη ως μια εχθρική συμπεριφορά εναντίον ενός ατόμου ή μιας ομάδας που δεν ανήκει στο σύνολο και κατά συνέπεια. Είναι δεδομένο ότι έχει τα ‘’απαράδεκτα χαρακτηριστικά που έχουν αποδοθεί στο σύνολο’’.

Ο MAISONEUVE  υποστηρίζει ότι κάθε προκατάληψη είναι ένα σχήμα (διανοητική εικόνα) ή θέμα τόσο απλοϊκό όσο και αναντίρρητο. Που μπορεί να χρησιμεύσει ως πρότυπο για έναν απεριόριστο αριθμό ατομικών εκδηλώσεων .

Το άτομο αποδέχεται την προκατάληψη, την διατηρεί, τη διαδίδει και την υποστηρίζει με λογική αιτία, δηλαδή επικαλούμενο την προσωπική του εμπειρία.  Η ομάδα ή το άτομο που κατηγορείται  υποτάσσεται στην επιθετικότητα του συνόλου, της  κοινωνίας, με αποτέλεσμα να εγκλωβίζεται και να αποδέχεται  την προκατάληψη.

Ο ALLPORT έχει προτείνει, ότι ένα θύμα της προκατάληψης μπορεί να χρησιμοποιήσει άμυνες του ‘’εγώ’’, όπως την απόσυρση, τη επιθετικότητα. Ή μπορεί να δεχτεί σαν ακριβείς, δυσμενείς απόψεις για ανθρώπους σαν τον εαυτό του. Ακόμα κι αν αυτό ήταν υπερβολή, θα ήταν δύσκολο να  ισχυριστεί κανείς ότι αυτές οι αρνητικές προδιαθέσεις προς τα άτομα με αναπηρία δεν είναι σχετικές και με τις αλλαγές της ζωής και με τη συμπεριφορά των αναπήρων.

O DAVIS (1971) έχει τονίσει ότι η αναπηρία είναι το κεντρικό σημείο για οποιαδήποτε τέτοια αλληλεπίδραση, όμως οι κανόνες της κοινωνικής ετικέτας απαγορεύουν τη λεκτική αναφορά σε αυτήν. Έτσι και τα δυο μέρη εμποδίζονται να εκφραστούν πλήρως και η επικοινωνία ανάμεσα τους γίνεται προσποιητή, επιφανειακή. Πειραματικές μελέτες έχουν επιβεβαιώσει ότι στη αλληλεπίδραση με έναν ανάπηρο. Τα μη ανάπηρα άτομα δείχνουν μια μηχανική αναστολή και διαστρεβλώνουν  τις πραγματικές  τους απόψεις για την σωματική εμφάνιση και τις δεξιότητες των αναπήρων.

Αίτια δημιουργίας της προκατάληψης θεωρείτε η σύγκρουση. Η πάλη μεταξύ των διαφορετικών ομάδων στην ετερογενή κοινωνία και την ανάγκη που έχει για την ιδιοκτησία, ανάγκη για δύναμη, ανάγκη για επιβεβαίωση της ταυτότητας εξουσίας.

Ο οικονομικός και πολίτικος ανταγωνισμός ανάμεσα στις κοινωνικές ομάδες δημιουργεί την προκατάληψη. Η κυρίαρχη ομάδα κατευθύνει και φροντίζει τα δικά της συμφέροντα σε βάρος των μειονοτήτων αυτή είναι η  θεωρία αυτοδικαίωσης

Τα προκατειλημμένα άτομα χαρακτηρίζονται από απολυταρχισμό, αυταρχικότητα είναι εχθρικά, αντιλαμβάνονται και ερμηνεύουν τον κόσμο με δογματικό τρόπο , ο καλός δικός μας κόσμος , ο κακός των άλλων. Η στάση τους θεωρείται  μεροληπτική. Η ιδέα του ‘’αυταρχικού τύπου προσωπικότητας ‘’ θεμελιώθηκε με την ψυχαναλυτική θεωρία. Το αυταρχικό άτομο παρουσιάζει επιθετικές σεξουαλικές παρορμήσεις, μια άκαμπτη και ανώριμη συνείδηση. Το κύριο ενδιαφέρον του προσανατολίζεται στην εξουσία και στην κοινωνική του θέση.  Ο ADORNO & συν αναφέρουν δυο σημαντικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα της αυταρχικής προσωπικότητας α) την αυστηρότητα συμπεριφοράς, ο αυταρχικός τείνει προς την ακαμψία και την εξάρτηση, με αντίδραση  στην αλλαγή και αδυναμία προσαρμογής . β) την αδιαλλαξία στην ασάφεια , πολώνει και διχοτομεί τις απόψεις του.

Κοινωνικά στερεότυπα

Κοινωνικά στερεότυπα είναι το προϊόν της απόδοσης ενός χαρακτηριστικού στα αντικείμενα (πχ ομάδες ατόμων). Που προέρχεται από μια επιπόλαιη ή πολύ κατά προσέγγιση και αυθαίρετη γενίκευση, και επομένως αποκλείει κάθε λογική επεξεργασία ή πειραματική επαλήθευση.

Αν και αναγνωρίζεται στα στερεότυπα κάποια χρησιμότητα στην επικοινωνία μεταξύ ανθρώπων. Γιατί μερικές φορές είναι ανάγκη να εκφράζουμε από πριν κρίσεις και να διατυπώνουμε υποθέσεις ακόμα και αν δεν υπάρχουν επαρκή αντικειμενικά δεδομένα , και αν δικαιολογείται η χρήση τους στην καθημερινή ομιλία για λόγους φραστικής οικονομίας. Πρέπει να επισημανθεί η τάση να μεταβάλλονται τα στερεότυπα από αόριστες ενδείξεις σε αυστηρές και ανέκκλητες  τυπικές περιγραφές.

Όταν τα στερεότυπα ανταποκρίνονται σε μια πεποίθηση που δεν έχει ανάγκη αποδείξεις. Όταν σε τελευταία ανάλυση τους αποδίδουμε ισχύ αξιώματος, αντί να είναι το καταστάλαγμα μιας επαγωγικής διαδικασίας με την οποία αιτιολογείται η θέση που παίρνουμε απέναντι σε μια ορισμένη κρίση. Με την έννοια αυτή τα στερεότυπα τείνουν να ταυτιστούν με τις κοινωνικές προκαταλήψεις.  Αντιστοιχούν σε μια οριστική εκλογή. Σε μια απολυταρχική πεποίθηση διαποτισμένη από βαθιά συναισθηματική μέθεξη, που δεν μπορεί να ανατραπεί από τις αντίθετες αποδείξεις της πείρας.

Η έννοια του στίγματος

Η αναπηρία είναι ένα στίγμα και στην ελληνική κοινωνία όπως και παγκοσμίως. Ο Goffman αναφέρει ότι μια σωματική αναπηρία είναι συνήθως ιδιαίτερα ντροπιαστική γι αυτόν που την έχει. Όπως και στις άλλες μορφές στίγματος, όχι μόνο το στιγματισμένο άτομο θα ντροπιαστεί στα μάτια των άλλων, αλλά και τα άλλα άτομα που θα συναναστραφούν στενά μαζί του. Έτσι το σωματικά αρτιμελές άτομο μπορεί να αποφεύγει οιαδήποτε μακροχρόνια σχέση με τους σωματικά αναπήρους. Αυτοί οι παράγοντες στο σύνολο τους προτείνουν ότι το σωματικά στιγματισμένο άτομο θα διαμορφώσει τη συμπεριφορά του από τις κοινωνικές περιβαλλοντικές συμπεριφορές. Οι οποίες είναι συνεχώς στερεότυπες , με ψυχολογικές αναστολές και υπερβολικά ελεγχόμενες. Μια προκατάληψη απέναντι σε τέτοιες συμπεριφορές, εάν επικρατήσει παντού, θα γίνει ασυμβίβαστη με την ανάπτυξη. Από πλευράς του στιγματισμένου ατόμου, της ευαισθησίας απέναντι στους άλλους και της ικανότητας στις ανθρώπινες σχέσεις.

Η έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού

Η κοινωνία μας είναι με τέτοιο τρόπο οργανωμένη, ώστε συχνά τα άτομα με αναπηρία να οδηγούνται σε κοινωνικό αποκλεισμό. Ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι ένα φαινόμενο που πέρα από την διάσταση της οικονομικής φτώχειας έχει και τη διάσταση της κοινωνικής φτώχειας. Κοινωνικός αποκλεισμός είναι αθέτηση βασικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Κάθε πολίτης έχει το δικαίωμα στην εκπαίδευση και την κατάρτιση, την απασχόληση, τους πόρους, τη στέγαση, την υγειονομική περίθαλψη, την οικογένεια, την κοινωνική προστασία και την πολιτιστική ζωή.

Κοινωνικός αποκλεισμός είναι η παρεμπόδιση πρόσβασης στα παραπάνω κοινωνικά και δημόσια αγαθά και υπηρεσίες, η έλλειψη των οποίων συνήθως οδηγεί και στην οικονομική ανέχεια. Ο όρος του κοινωνικού αποκλεισμού χαρακτηρίζει δηλαδή τόσο μια κατάσταση, όσο και μια διαδικασία. Οι παράγοντες που οδηγούν τα άτομα με αναπηρίες σε κοινωνικό αποκλεισμό είναι μέσα από τις έρευνες της εθνικής συνομοσπονδίας ατόμων με αναπηρία.  Χαμηλότερο εισόδημα λόγω ανεργίας και  αδυναμία εργασίας την περίοδο της αποκατάστασης.  Επιπρόσθετες οικονομικές δαπάνες λόγω αναπηρίας, όπως τεχνικά βοηθήματα, για εργονομική διευθέτηση κατοικίας, για προσωπικό βοηθό.

Εμπόδια: περιθωριοποίηση ή αποκλεισμός από τις υπηρεσίες και τις κοινωνικές δραστηριότητες.

Αν και αυτοί οι παράγοντες είναι διαφορετικοί μεταξύ τους, έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό που είναι η διάκριση που υφίσταται το άτομο με αναπηρία . (Ε.Σ.Α.Ε.Α. ,2003)

Γενικά τα άτομα με αναπηρίες είναι μια ομάδα ιδιαίτερα ευάλωτη στον κοινωνικό αποκλεισμό. Υπάρχουν όμως ομάδες ατόμων, οι οποίες είναι πρόσθετα αποκλεισμένες όπως:

Άτομα με βαριές αναπηρίες και πολλαπλές ανάγκες εξάρτησης. Υπάρχει μια σαφής συσχέτιση μεταξύ της σοβαρότητας της αναπηρίας και του βαθμού του κοινωνικού αποκλεισμού που βιώνει το άτομο.  Όσο μεγαλύτερη είναι η σοβαρότητα της αναπηρίας, τόσο μεγαλύτερος είναι και ο βαθμός του αποκλεισμού, ιδιαίτερα όταν δεν παρέχονται οι απαιτούμενες υποστηρικτικές υπηρεσίες.

Άτομα με αναπηρίες που ζουν σε ιδρύματα.  Αυτή είναι η πιο ακραία μορφή του κοινωνικού αποκλεισμού, που είναι ο εγκλεισμός. Τα άτομα με αναπηρίες που χρειάζονται υψηλό επίπεδο φροντίδας στην καθημερινή τους ζωή, συχνά στερούνται τη δυνατότητα της ατομικής επιλογής και του ελέγχου.

Γυναίκες με αναπηρία αλλά και οι μητέρες, που στη χώρα μας ιδιαίτερα. Εχουν την κύρια ευθύνη για την φροντίδα του παιδιού με αναπηρία, είναι συχνότερα θύματα του κοινωνικού αποκλεισμού.

Άτομα με αναπηρία που ζουν σε αγροτικές, νησιώτικες, παραμεθόριες περιοχές της Ελλάδας. Η γεωγραφική τοποθεσία που ζει το άτομο με αναπηρία είναι ένας ακόμη παράγοντας που σχετίζεται με τον κοινωνικό αποκλεισμό. Οι ευκαιρίες των ατόμων με αναπηρία που ζουν σε αγροτικές, νησιώτικες, παραμεθόριες περιοχές είναι συχνά περισσότερο περιορισμένες από αυτών που ζουν στα μεγάλα αστικά κέντρα. Καθώς οι προσφερόμενες υπηρεσίες και η ποιότητά τους διαφέρουν σε μεγάλο βαθμό.

Μετανάστες με αναπηρία: η Ελλάδα τα τελευταία χρόνια έχει γίνει τόπος υποδοχής αρκετών μεταναστών και οφείλει να επιδείξει ιδιαίτερη μέριμνα για τα άτομα που είναι πρόσθετα αποκλεισμένα.

Η διάκριση που αντιμετωπίζουν τα άτομα με αναπηρία συχνά βασίζεται στην προκατάληψη. Περισσότερο συχνά όμως οφείλεται στα εμπόδια που αντιμετωπίζουν τα άτομα αυτά για την πλήρη συμμετοχή τους στην κοινωνία. Η άρση του κοινωνικού αποκλεισμού μπορεί να επιτευχθεί μόνο με την άρση των εμποδίων που υπάρχουν στην ελληνική κοινωνία. Τα εμπόδια αυτά είναι τα εξής  σύμφωνα πάντα με τις έρευνες της Ε.Σ.Α.Ε.Α (2003):

Εμπόδια στην απασχόληση.  Τα άτομα με αναπηρίες είναι δύο ή τρεις φορές περισσότερο πιθανόν να βρεθούν σε κατάσταση ανεργίας και μάλιστα μακροχρόνιας ανεργίας. Ο αποκλεισμός από την απασχόληση σχετίζεται με τον αποκλεισμό από την εκπαίδευση, την κατάρτιση, την κοινωνία της πληροφορίας κλπ.

Εμπόδια στην εκπαίδευση.  Η  εκπαίδευση είναι ένας από τους τομείς που συνδέονται άμεσα με τον κοινωνικό αποκλεισμό, είτε ως αποστέρηση της εισόδου στην εκπαιδευτική διαδικασία. Είτε ως έξοδος προκαλούμενη από τις ίδιες τις ισχύουσες εκπαιδευτικές διαδικασίες. Παράγοντες όπως η περιοχή κατοικίας του ατόμου, η προσβασιμότητα και οι προτεραιότητες σε εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο, συνδέονται άμεσα με τις πιθανότητες ένταξης ή αποκλεισμού από την εκπαίδευση.

Η πρόσβαση στην εκπαίδευση. Η πρόσβαση στην εκπαίδευση αποτελεί παράγοντα  κλειδί προκειμένου τα  άτομα με αναπηρίες να έχουν, ως ενήλικες, ίσες ευκαιρίες στην αγορά εργασίας.

Εμπόδια στο δομημένο περιβάλλον. Αν και τα τελευταία χρόνια έχει σημειωθεί βελτίωση στο θέμα της εξάλειψης των εμποδίων από το δομημένο περιβάλλον.  (προσβάσιμα μέσα μεταφοράς, προσβάσιμοι δημόσιοι χώροι κλπ).  Παρόλα αυτά πολύ συχνά τα άτομα με αναπηρία και οι οικογένειές τους αποκλείονται από υπηρεσίες και αγαθά. Λόγω εμποδίων στο φυσικό και δομημένο περιβάλλον. Αυτά τα εμπόδια, σε συνδυασμό με πιθανές οικονομικές δυσκολίες, λειτουργούν περιοριστικά στην ανάπτυξη ευκαιριών συμμετοχής σε κοινωνικές, πολιτισμικές και ψυχαγωγικές δραστηριότητες (θέατρο, κινηματογράφος, άθληση, τουρισμός κα), αποτελώντας παράγοντες αποκλεισμού και απομόνωσης των ατόμων με αναπηρίες.

Εμπόδια στην κοινωνία της πληροφορίας.  Οι τεχνολογικές εξελίξεις, αλλαγές και επιτεύξεις μπορούν να εξασφαλίζουν μεγαλύτερη ανεξαρτησία, κινητικότητα και ποιότητα ζωής για τα άτομα με αναπηρία. Μπορούν όμως ταυτόχρονα, με την άνιση προσφορά εξυπηρέτησης και πρόσβασης, να οδηγήσουν σε επιπλέον απομόνωση και αποκλεισμό. Είναι βέβαιο ότι τα άτομα με αναπηρίες που δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν τις υπηρεσίες τηλεπικοινωνιών. Να έχουν πρόσβαση σε βάσεις δεδομένων, θα δυσκολευθούν να λάβουν πληροφορίες, να οργανώσουν δραστηριότητες. Να διατηρήσουν και να προάγουν την πλήρη συμμετοχή τους στην κοινωνική, οικονομική, πολιτική και πολιτιστική ζωή της χώρας. Τα συστήματα ηλεκτρονικής εξυπηρέτησης και πληροφόρησης πρέπει να συμπληρώνουν τα υφιστάμενα εργαλεία πληροφόρησης. Να ενισχύουν τη διαπροσωπική επικοινωνία και να αποτελέσουν τη μεγάλη ευκαιρία και για τα άτομα με αναπηρία.

Εμπόδια λόγω κοινωνικών συμπεριφορών.  Το άτομο πολύ συχνά έρχεται αντιμέτωπο με αρνητικές κοινωνικές συμπεριφορές που επιδεινώνουν την κατάσταση. Με ακραία περίπτωση την άσκηση σωματικής και ψυχολογικής βίας. Η περιθωριοποίηση μειώνει τις ευκαιρίες για ένα άτομο με αναπηρία να συμβάλλει παραγωγικά στο νοικοκυριό και στην κοινωνία γενικότερα.

Εμπόδια πρόσβασης στον πολιτισμό. Με ιδιαίτερη έμφαση τονίστηκε πέρα από την οικονομική φτώχεια και η «κοινωνική» φτώχεια που βιώνει το άτομο με αναπηρία.  Κοινωνική φτώχεια είναι η στέρηση πρόσβαση ς σε βασικές δραστηριότητες της ζωής όπως ο πολιτισμός, η ψυχαγωγία, ο τουρισμός, η άθληση κ.α. Συχνά χώροι πολιτισμού όπως θέατρα, κινηματογράφοι, μουσεία δεν είναι προσβάσιμοι σε άτομα με αναπηρία.

Η αντίληψη για τα άτομα με αναπηρία τα τελευταία χρόνια έχει  αλλάξει καθώς το μορφωτικό επίπεδο έχει ανέβει. Οι τομείς της επιστήμης που ασχολούνται με τα θέματα των μειονεκτούντων ατόμων, διαπιστώνουν τις ικανότητες τους και γίνεται μια πιο ικανοποιητική ένταξη των αναπήρων ατόμων στο κοινωνικο σύνολο. Αλλά ακόμα υπάρχουν πολλά που πρέπει να γίνουν και υστερούμε σημαντικά σαν ‘κοινωνία’.

Το κράτος μέσα από τα μέτρα που λαμβάνει βγάζει το συμπέρασμα ότι είναι περισσότερο σαν μέτρα φιλανθρωπίας για τα άτομα με αναπηρία θεσπίζοντας νόμους χωρίς όμως να τους εφαρμόζει. Ένα δεύτερο σημαντικό συμπέρασμα των τελευταίων χρόνων είναι ότι η αναπηρία μοιάζει να αποτελεί περισσότερο κοινωνικο πρόβλημα παρά ατομικό. Η αναγνώριση ενός πραγματικού προνομιακού δικαιώματος δεν αρκεί πάντα για να εξασφαλίσει ικανοποιητική αντιμετώπιση. Αποτέλεσμα είναι τις περισσότερες φορές να μην βελτιώνεται η κατάσταση των ατόμων με αναπηρία ακόμα αν και έχει εφοδιαστεί με ουσιαστικές νομικές αξιώσεις. Με συνέπεια να απαιτείται περαιτέρω προσπάθεια από όλους τους εμπλεκόμενους φορείς αλλά και τα ίδια τα άτομα.

Οι κύριοι παράγοντες που προσδιορίζουν τη στάση ενός ατόμου ως προς την αναπηρία του είναι. Α) η δομή της προσωπικότητας του( η δομή της  προσωπικότητας δεν είναι μόνο κάτι που κληρονομείται, αλλά επηρεάζεται από το περιβάλλον). Β) η στάση του περιβάλλοντος και ειδικά της οικογένειας σχετικά με την αναπηρία του (πχ.  Αποτρεπτικές στάσεις της κοινωνίας), γ) η σημασία που έχει για τον σωματικά ανάπηρο η αναπηρία του, υπάρχουν π.χ δευτερεύοντα κέρδη όπως ισχύει σε κάθε ασθένεια. Αυτό μπορεί να είναι ιδιαίτερη φροντίδα, προσοχή, απαλλαγή από ευθύνες. Αν το άτομο θέλει να μείνει αυτή η κατάσταση τότε είναι δίκη του ευθύνη γιατί με αυτό τον τρόπο ενισχύονται τόσο η ανικανότητα όσο  και η τάση για παθητικότητα από το περιβάλλον.

Υπάρχουν τρεις διαφορετικές χαρακτηριστικές στάσεις των αναπήρων ως προς την αναπηρία:

α) τη λεγόμενη ενταγμένη στάση: αυτό σημαίνει μια συναισθηματική και γνωστική διεργασία της αναπηρίας, μια θετική στάση, παροχή κλπ.

β) την αμφιθυμική στάση: αυτό σημαίνει μεικτά συναισθήματα μια στάση που αλλάζει συχνά.

γ) τη λεγόμενη μη ενταγμένη στάση: αυτό σημαίνει έλλειψη συναισθηματικής και γνωστικής διεργασίας, αρνητική στάση όπως η απόρριψη.

Οι λόγοι συντήρησης της υπάρχουσας κατάστασης μέσα από τις έρευνες που έχουν διεξαχθεί δίνεται  έμφαση από όλους σε θέματα παιδείας και μόρφωσης, ατιμωρησίας,  καθώς και οικογένειας. Σημαντική θέση κατείχε η ελλιπής  κρατική οργάνωση και μέριμνα για τη διευκόλυνση της καθημερινότητας των ατόμων με κινητική αναπηρία. Καθώς και οι ευθύνες των ίδιων των ατόμων με κινητική αναπηρία, από άποψη διεκδικητικότητας, παραίτησης και συμβιβασμού.

Το άτομο με κινητική αναπηρία, στις περισσότερες των περιπτώσεων χωρίς γνώσεις και μέσα για την αναπηρία του εγκλωβίζεται και μπλέκει σε έναν φαύλο κύκλο. Έτσι κυριαρχείται από αισθήματα ανασφάλειας και αποδυναμώνει την αίσθηση και την θέληση για ανεξαρτησία. Η μη προσβασιμότητα σε χώρους, η μειωμένη αυτοεκτίμηση τους κάνει να νιώθουν εξαρτημένοι. Και ότι πρέπει κάποιος να τους βοηθά, να τους φροντίζουν να τους κάνουν τις δουλειές τους.  Η αντιμετώπιση αυτή έχει συχνά σαν αποτέλεσμα να αποδυναμωθεί κάθε θέληση και παρόρμηση για συμμετοχή και διεκδίκηση της ζωής. Πολλές φόρες παραμένουν για μεγάλο χρονικό διάστημα στην ειδική αυτή κατάσταση και μόνο με μεγάλη προσπάθεια θα μπορέσουν αργότερα να εγκαταλείψουν το ρόλο του περιθωριοποιημένου ατόμου.

Με τον όρο παιδεία δεν εννοείται η απόκτηση γνώσεων αλλά μιας ανθρωπιστικής παιδείας ώστε να κατανοεί και να συμμερίζεται ο κάθε άνθρωπος τον συνάνθρωπό του. Είναι γνωστό και αποδεδειγμένο ότι η γνώση αποκτάται πολύ γρηγορότερα από την αλλαγή συμπεριφοράς, νοοτροπίας και στάσης.  Στην περίπτωση αντιμετώπισης ενός ανάπηρου, τις περισσότερες φόρες δεν τον υπολογίζει κανείς σαν ίσο ή σαν αντίπαλο. Αλλά επιστρατεύονται οι μηχανισμοί οίκτου και έτσι το άτομο χάνει την αυτοπεποίθηση του.

Οι απόψεις και οι αντιδράσεις απέναντι στα άτομα με αναπηρία είναι πολλές και περιπλοκές. Βασίζονται σε ποικίλες θεωρούμενες σχέσεις που είναι σημαντικές για την διαμόρφωση των απόψεων (π.χ οικογένεια, πολιτισμός, προσωπικότητα). Η ηλικία, το φύλο και άλλες δημογραφικές ιδιαιτερότητες φαίνεται να είναι σημαντικά καθοριστικές για τον τρόπο με τον οποίο οι απόψεις.  Για τους ανάπηρους εκφράζονται πάρα για τον τρόπο με τον οποίο διαμορφώνονται. Η προσωπική επαφή με το ανάπηρο άτομο μπορεί να βελτιώσει ή να χειροτερέψει τις απόψεις. Εξαρτάται από την ποιότητα των προηγούμενων αλληλεπιδράσεων.