Μηχανισμοί άμυνας: Προβολή και Άρνηση

Το άγχος είναι τόσο οδυνηρή κατάσταση ώστε να αδυνατούμε να την αντέξουμε για πολύ. Είναι η ασυνείδητη ενδοψυχική διεργασία που δρα για να ανακουφίσει τη σύγκρουση και το άγχος που προέρχονται από τις ενορμήσεις και τα ένστικτα ενός ατόμου. Πως μπορούμε να αντιμετωπίσουμε αυτή την κατάσταση; Γιατί το άγχος δε διαρκεί περισσότερο; Η απάντηση είναι ότι τα άτομα αναπτύσσουν μηχανισμούς άμυνας ενάντια στο άγχος. Ασυνείδητα, αναπτύσσουμε μεθόδους παραποίησης της πραγματικότητας και απώθησης κάποιων συναισθημάτων από τη συνείδηση προκειμένου να μην αισθανόμαστε άγχος. Πως γίνεται αυτό;

Προβολή

Ένας από τους πιο πρωτόγονους μηχανισμούς άμυνας είναι η προβολή: οτιδήποτε εσωτερικό και μη αποδεκτό προβάλλεται προς τα έξω και νοείται ως εξωτερικό. Αντί το άτομα να παραδέχεται τα δικά του εχθρικά αισθήματα, θεωρεί ότι οι άλλοι είναι εχθρικοί. Ας υποθέσουμε για παράδειγμα, ότι νιώθετε άγχος ή ενοχές επειδή αντιπαθείτε ή μισείτε κάποιο φίλο που σας εκμεταλλεύτηκε. Πιθανόν να προβάλετε τα δικά σας εχθρικά συναισθήματα σε αυτό το πρόσωπο και να ερμηνεύσετε πολλές από τις μάλλον άδολες πράξεις του ως εχθρικές απέναντι σας, παράλληλα πιθανόν να αρνείστε οποιαδήποτε εχθρικά αισθήματα από την μεριά σας. Οι περισσότεροι από εμάς συμπεριφερόμαστε έτσι κατά καιρούς. Αλλά στις περιπτώσεις που διαμορφώνεται ένας τέτοιος τύπος συμπεριφοράς που φτάνει στα άκρα, τα άτομα είναι δυνατόν να προβάλλουν όλα τα μη αποδεκτά συναισθήματα τους πάνω στους άλλους, τους οποίους θεωρούν κακούς, νομίζοντας ότι τα ίδια είναι ηθικά και καλά.

Άρνηση

Ένας δεύτερος μηχανισμός άμυνας είναι η άρνηση. Μπορεί αν έχουμε είτε άρνηση της πραγματικότητας, όπως στην περίπτωση ενός οργισμένου ατόμου που διαμαρτύρεται λέγοντας «δεν είμαι θυμωμένος». Άρνηση της πραγματικότητας παρατηρείτε στις περιπτώσεις που τα άτομα δυσκολεύονται να αναγνωρίσουν το μέγεθος της απειλής. Η άρνηση «Ω όχι», όταν μαθαίνουμε για το θάνατο κάποιου σημαντικού τους προσώπου, δηλώνει αντανακλαστική πράξη της άρνησης. Είναι γνωστό ότι τα παιδιά αρνούνται να αποδεχτούν το θάνατο ενός αγαπημένου ζώου και συμπεριφέρονται για μεγάλο χρονικό διάστημα σαν να ήταν ακόμα ζωντανό.

Η άρνηση της πραγματικότητας παρατηρείται και όταν οι άνθρωποι λένε ή υποθέτουν ότι «Δεν μπορεί να συμβεί σε μένα». Παρά τις ξεκάθαρες αποδείξεις της εποικήμενης καταστροφής. Εμπειρίες έκστασης και υπερβολικής χαράς, ιδιαίτερα σε συνθήκες τις οποίες οι περισσότεροι άνθρωποι θα αντιλαμβάνονταν ως αρνητικές, θεωρείται ότι αντικατοπτρίζουν τη λειτουργία της άρνησης.

Οι περισσότεροι χρησιμοποιούμε την άρνηση έως ένα βαθμό για να κάνουμε τη ζωή μας λιγότερο δυσάρεστη. Πολλοί άνθρωποι μάλιστα τη χρησιμοποιούν κατά κόρον σε συγκεκριμένες πτυχές της ζωής τους. Όταν κάποιος πληγώνεται σε μια περίσταση στην οποία θεωρείται ότι δεν είναι πρέπον να κλάψει, τότε είναι πιθανότερο να αρνηθεί τα πραγματικά του συναισθήματα και να αναστείλει σε συνειδητό επίπεδο την αντίδραση του κλάματος. Σε καταστάσεις κρίσης ή άμεσης ανάγκης η ικανότητα του ατόμου να αρνείται συναισθηματικά ότι η επιβίωσή του κινδυνεύει μπορεί ακόμη και να του σώσει τη ζωή. Αυτό συμβαίνει διότι το άτομο, επιστρατεύοντας την άρνηση, μπορεί να ενεργήσει με έναν τρόπο που αντικειμενικά είναι ο πιο αποτελεσματικός και ηρωικός. Σε κάθε πόλεμο παρουσιάζονται ιστορίες ατόμων που διατήρησαν την ψυχραιμία τους σε απειλητικές και τρομακτικές καταστάσεις και κατάφεραν να σώσουν τον εαυτό τους και τους συντρόφους τους.

Βεβαίως, η άρνηση μπορεί να έχει και το αντίθετο αποτέλεσμα. Σύζυγοι που υφίστανται κακοποίηση από τους συντρόφους τους και αρνούνται την επικινδυνότητα τους, αλκοολικοί που επιμένουν ότι δεν αντιμετωπίζουν πρόβλημα με το ποτό, μητέρες που αγνοούν τα αποδεικτικά στοιχεία ότι οι κόρες τους έχουν παρενοχληθεί σεξουαλικά, ηλικιωμένα άτομα που δεν σκέφτονται να σταματήσουν να οδηγούν παρά την προφανή αδυναμία τους, όλα αυτά είναι μερικά παραδείγματα άρνησης στη χειρότερη μορφή της.

Ένα συστατικό της άρνησης μπορεί να ανευρεθεί στη λειτουργία των περισσότερων ώριμων αμυνών. Ας πάρουμε, για παράδειγμα, την ανακουφιστική πεποίθηση ότι το άτομο που σας απέρριψε στην πραγματικότητα σας επιθυμούσε, αλλά δεν ήταν έτοιμο για πλήρη δέσμευση όχι μόνο μαζί σας, αλλά ούτε και με οποιοδήποτε άλλο άτομο. Ένα τέτοιο συμπέρασμα περιλαμβάνει την άρνηση ότι το άτομο δέχτηκε απόρριψη, καθώς και μια πιο εκλεπτυσμένη ενέργεια αιτιολόγησης που ονομάζεται εκλογίκευση. Ομοίως, η άμυνα του αντιδραστικού σχηματισμού, στην οποία ένα συναίσθημα μετατρέπεται στο αντίθετό του (για παράδειγμα, το μίσος σε αγάπη) αποτελεί ένα συγκεκριμένο και πιο πολύπλοκο τύπο άρνησης του συναισθήματος, ενάντια στο οποίο ένα άτομο αμύνεται, και όχι μια απλή άρνηση να αισθανθεί κάποιος αυτό το συναίσθημα.

Ψυχοπαθολογία

Το πιο προφανές παράδειγμα ψυχοπαθολογίας που χαρακτηρίζεται από την επιστράτευση της άρνησης είναι η μανία. Στη μανιακή κατάσταση τα άτομα μπορεί να φτάσουν σε σημείο να αρνηθούν, σε εκπληκτικό βαθμό, τα σωματικά τους όρια. Ακόμα και την ανάγκη τους για ύπνο, την κρισιμότητα της οικονομικής τους κατάστασης, τις προσωπικές τους αδυναμίες, ακόμη και τη θνητότητα της φύσης τους.

Τα άτομα που χρησιμοποιούν την άρνηση ως τη βασική τους άμυνα είναι μανιακά σε ό,τι αφορά την οργάνωση του χαρακτήρα τους και ονομάζονται υπομανιακά. Ωστόσο, η κρυφή καταθλιπτική πλευρά τέτοιων ατόμων είναι συνήθως ορατή στους στενούς τους φίλους και, συχνά, δεν είναι δύσκολο να δει κανείς το ψυχολογικό τίμημα που πληρώνουν για τη μανιακή τους γοητεία.