Ψυχική υγεία στην τρίτη ηλικία

Η γήρανση προκαλεί φόβο στους ανθρώπους, καθώς συνοδεύεται από σταδιακή μείωση των δυνατοτήτων του ανθρωπίνου σώματος που οδηγεί σε διάφορες ανεπιθύμητες καταστάσεις και παθήσεις. Το πώς θα γεράσει κάποιος εξαρτάται και από τον ίδιο μέσα από τον έλεγχο της ποιότητας γήρανσης.

Οι ίδιοι αισθάνονται συχνά ανεπιθύμητοι, ξένοι σε έναν κόσμο που προορίζεται μόνο για τους νέους. Καθώς απορρίπτονται ως μη παραγωγικά άτομα.  Οι ηλικιωμένοι αποξενώνονται από τον παραδοσιακό ρόλο με τη γρήγορη μετάβαση από τον ενεργό και παραγωγικό ρόλο τους στη συνταξιοδότηση, χωρίς κάποια προετοιμασία που να περιλαμβάνει επαναπροσδιορισμό των προσωπικών ρόλων, στόχων και προσδοκιών.

Ο ηλικιωμένος σήμερα βρίσκεται αντιμέτωπος με τις παραπάνω δυσκολίες, αλλά ταυτόχρονα μπορεί να αντιμετωπίζει και προβλήματα που σχετίζονται τόσο με σωματική όσο και με την ψυχική υγεία. Τις περισσότερες φορές, τα συμπτώματα που αφορούν την ψυχική υγεία δεν αναφέρονται από τους ηλικιωμένους. Οι οποίοι είτε διακατέχονται από στωικισμό ο οποίος εκφράζεται με το σκεπτικό.  Δεν υπάρχει λόγος να ανησυχεί κανείς. Είτε γιατί τα περισσότερα από τα συμπτώματα τα αποδίδουν στο γήρας. «Τι περιμένεις, έχω πια γεράσει». Οι ηλικιωμένοι δεν μπορούν να ερμηνεύσουν και να εξηγήσουν τα συμπτώματα, παράπονα, και τις επιπτώσεις τους, όπως τη σημαντική απώλεια ανεξαρτησίας, τη γνωσιακή δυσλειτουργία και τη σωματική δυσφορία που μπορεί να είναι αποτελέσματα μάλλον κατάθλιψης παρά της καθαυτό διαδικασίας του γήρατος. Τα συμπτώματα, παράπονα, μπορεί επίσης να μην λαμβάνονται υπόψη και να υποτιμούνται.

Οι περισσότερες ψυχιατρικές διαταραχές στην τρίτη ηλικία είναι καταθλιπτικού τύπου, ενώ ακολουθούν σε συχνότητα οι φοβίες και οι παρανοϊκές διαταραχές. Προσοχή χρειάζεται πάντα στις ψυχιατρικές εκδηλώσεις που αποτελούν παρενέργεια φαρμάκων. Καθώς το μεγάλο ποσοστό των ατόμων άνω των 65 λαμβάνει κάποιο φάρμακο και σημαντική μερίδα αυτών μπορεί να κάνει λάθη κατά τη λήψη.

Κατάθλιψη και ηλικιωμένοι

Η κατάθλιψη δεν είναι υποχρεωτικό συνεπακόλουθο της γήρανσης και δεν θα πρέπει να θεωρείται φυσιολογική σε οποιαδήποτε ηλικία. Το μεγαλύτερο ποσοστό των ηλικιωμένων προσαρμόζεται με επιτυχία στις μεταβολές που συμβαίνουν σε αυτό το στάδιο της ζωής. Συμπτώματα όπως η μείωση των κοινωνικών επαφών και δραστηριοτήτων.  Η ελάττωση λήψης πρωτοβουλιών, το άγχος και η ανησυχία θα πρέπει να θέτουν την υποψία κατάθλιψης. Δυστυχώς, λόγω έλλειψης της ενημέρωσης του κόσμου και των λανθασμένων και παρωχημένων  αντιλήψεων, πολλοί άνθρωποι δεν φτάνουν ποτέ στο ψυχολόγο.

Αν και η κατάθλιψη είναι αναμφισβήτητα το πιο κοινό ψυχιατρικό πρόβλημα των γηριατρικών ασθενών, η εκτίμηση της συχνότητας της διαφέρει ανάλογα με τα κριτήρια τα οποία χρησιμοποιούνται. Κοινωνικοί, ψυχολογικοί και βιολογικοί παράγοντες αλληλεπιδρούν ώστε να εμφανιστεί κατάθλιψη σε άτομο προχωρημένης ηλικίας χωρίς προηγούμενο αντίστοιχο ιστορικό.

Οι κοινωνικοί παράγοντες οι οποίοι συχνά συνδέονται με την κατάθλιψη, είναι η απομόνωση, που οφείλεται στην μειωμένη κινητικότητα του ατόμου, η δυσκολία κατά τις μετακινήσεις και η διακοπή της εργασίας. Από όλους τους ψυχολογικούς παράγοντες οι οποίοι σχετίζονται με την κατάθλιψη, η «απώλεια», γενικά, παίζει τον μεγαλύτερο ρόλο.

Τουλάχιστον για τους άνδρες, η απώλεια της καλής φυσικής κατάστασης της υγείας τους φαίνεται να αποτελεί το πιο σημαντικό γεγονός. Ενώ για τις γυναίκες έχει ιδιαίτερη σημασία  η απώλεια της οικονομικής ασφάλειας. Έτσι, αν σε μικρότερη ηλικία κύριοι παράγοντες  στην κατάθλιψη είναι ο θυμός και τα αισθήματα ενοχής. Στα γηραιά άτομα οι παράγοντες αυτοί έχουν πολύ μικρότερη σημασία και η απώλεια γίνεται ο κύριος παράγοντας.

Συμπτώματα 

Η κατάθλιψη γενικά μπορεί να είναι πρωτογενής ή δευτερογενής, αποτέλεσμα δηλαδή μιας άλλης ψυχιατρικής ή μη διαταραχής. Η πρωτογενής κατάθλιψη διακρίνεται σε μείζωνα κατάθλιψη. Σε δυσθυμία (συμπτώματα παρόμοια με αυτά της μείζονας κατάθλιψης αλλά λιγότερα σε αριθμό και ελαφρότερα σε βαρύτητα). Και σε άτυπες μορφές (ονομάζονται και συγκαλυμμένη κατάθλιψη γιατί χαρακτηρίζονται από την άρνηση του καταθλιπτικού συναισθήματος από τον ίδιο τον ασθενή. Το οποίο καλύπτεται κάτω από σωματικά ή νευρολογικά συμπτώματα.

Στα υπερήλικα άτομα οι ψυχοπαθολογικές καταστάσεις γενικά αναγνωρίζονται πιο δύσκολα από ό, τι στα νεαρά άτομα, για τους εξής βασικούς λόγους:

Τα συμπτώματα της ψυχιατρικής διαταραχής είναι συχνά άτυπα.

· Η ψυχιατρική νόσος μπορεί να εκδηλωθεί με προέχοντα σωματικά συμπτώματα να μοιάζει δηλαδή με υποχονδρίαση, και μάλιστα, από συστήματα που ήδη εμφανίζουν γνωστό ιστορικό δυσλειτουργίας.

· Η μεγάλη συχνότητα πολλαπλών φυσικών προβλημάτων και συνοδών συμπτωμάτων συχνά καλύπτει την ψυχοπαθολογική διαταραχή.

Οι ηλικιωμένοι παραπονιούνται λοιπόν για σωματικά κυρίως προβλήματα, παρά για ψυχολογικά. Ιδίως στους υπερήλικες, τα συμπτώματα που κυρίως κυριαρχούν είναι η απάθεια και η απομόνωση από το περιβάλλον. Ο ηλικιωμένος με κατάθλιψη συχνά διστάζει να παραδεχθεί την ύπαρξη αισθημάτων δυσφορίας, γεγονός που κάνει δυσχερή τη διάγνωση.

Έτσι, είναι μάλλον προτιμητέο να στηρίζεται κανείς σε παρατηρήσεις της συμπεριφοράς του ασθενούς, παρά στην αναφορά των συμπτωμάτων από μέρους του. Εξάλλου, η κατάθλιψη στους ηλικιωμένους συχνά παρουσιάζεται με συμπτώματα άνοιας (π.χ. ανησυχία, μειωμένη ικανότητα μνήμης, συγκινησιακή αστάθεια). Η ατυπία των χαρακτηριστικών οδηγεί ενίοτε σε λανθασμένη διάγνωση άνοιας («ψευδο-άνοια»).

Το μέγεθος του προβλήματος

Το 10-25% των ηλικιωμένων εμφανίζουν συμπτώματα κλινικά σημαντικής κατάθλιψης και το ποσοστό αυτό είναι ιδιαίτερα υψηλό σε γηροκομεία και οίκους ευγηρίας.

Η συχνότητα εμφάνισης της κατάθλιψης αυξάνει με την ηλικία και μόνο ένα μικρό ποσοστό των ηλικιωμένων καταθλιπτικών λαμβάνει την κατάλληλη αγωγή. Η κατάθλιψη στους ηλικιωμένους ίσως είναι μια από τις πιο υποδιαγιγνωσκόμενες και ελλιπώς αντιμετωπιζόμενες νόσους.

Άγχος και φοβίες 

Το άγχος είναι το κυρίαρχο σύμπτωμα των νευρωτικών διαταραχών και παρουσιάζει τόσο ψυχολογικά όσο και φυσικά σημεία και συμπτώματα. Τα ψυχολογικά συμπτώματα περιλαμβάνουν αίσθημα φόβου ή τρόμου χωρίς κάποια συγκεκριμένη αιτία. Τα φυσικά συμπτώματα που συνοδεύουν το άγχος γενικά σχετίζονται με την δραστηριότητα του αυτόνομου νευρικού συστήματος και περιλαμβάνουν σφίξιμο των μυών, ταχυκαρδία και αυξημένη εφίδρωση. Οι μη εμφανείς πηγές άγχους περιλαμβάνουν γενικά ενδοψυχικές συγκρούσεις και την αίσθηση έλλειψης συμπαράστασης. Η τελευταία είναι πολύ σημαντική στους ηλικιωμένους.

Το άγχος και η φοβία στην διάρκεια της τρίτης ηλικίας, μπορεί να είναι κατάλοιπα από προηγούμενες χρονιές καταστάσεις ή μπορεί να αποτελούν νέα προβλήματα που εμφανίζονται για πρώτη φορά. Οι σωματικές διαταραχές της υγείας (ιδιαίτερα από το καρδιοαγγειακό και το γαστρεντερικό σύστημα). Συχνά σχετίζονται με νευρώσεις, όπως επίσης σχετίζονται η μοναξιά και η δυσχέρεια αυτοεξυπηρέτησης. Επειδή πολλές φορές φυσικές ασθένειες μπορούν να εμφανισθούν με νευρικότητα, ταχυκαρδία και άλλα συμπτώματα άγχους, επιβάλλεται η λήψη ενός προσεκτικού ιατρικού ιστορικού και η καλή φυσική εξέταση. Επιπλέον η σωματική νόσος μπορεί από μόνη της να αυξήσει το άγχος.

Παρανοϊκές διαταραχές και άλλες ψυχώσεις 

Αν και γενικά διαταραχές αυτού του τύπου ξεκινούν σε μικρότερη ηλικία στην τρίτη ηλικία μπορεί να εμφανιστούν για πρώτη φορά παρανοϊκές διαταραχές.  Αυτές χαρακτηρίζονται από την παρουσία παραληρήματος δίωξης: ο ασθενής θεωρεί ότι τον κατασκοπεύουν. Συνωμοτούν εναντίον του, τον δηλητηριάζουν ή τον παρενοχλούν. Συχνά τα συμπτώματα εκδηλώνονται με αφορμή κάποιο ψυχοτραυματικό γεγονός, όπως π.χ. ο θάνατος συζύγου ή μετά από σημαντικές μεταβολές όπως η συνταξιοδότηση.

Στις διαταραχές της συμπεριφοράς γενικά  θα πρέπει πάντα να αποκλείεται η νόσος του αλτσχάιμερ. Που είναι πολύ συνηθέστερη και μπορεί να εμφανίζεται με τέτοιες εκδηλώσεις αλλά και οι φαρμακευτικές παρενέργειες. Ο συνδυασμός φαρμακοθεραπείας και ψυχοθεραπείας βοηθά στις περισσότερες περιπτώσεις.

Ημικρανία και κεφαλαλγία τάσης 

Στους ηλικιωμένους μπορεί να εμφανιστούν για πρώτη φορά κεφαλαλγίες. Στην περίπτωση αυτή απαιτείται πάντα έλεγχος για τον αποκλεισμό άλλων παθολογικών καταστάσεων. Οπως π.χ. η κροταφική αρτηρίτιδα ή οι εγκεφαλικοί όγκοι, πριν η κεφαλαλγία θεωρηθεί λειτουργικού τύπου (πρωτοπαθής). Επίσης, η κατάθλιψη μπορεί συχνά να εμφανίζεται με τη μορφή της κεφαλαλγίας χωρίς συνοδό καταθλιπτικό συναίσθημα. Η αντιμετώπιση πρέπει να λάβει υπόψιν γενικά ότι στους ηλικιωμένους είναι αποτελεσματικές μικρότερες δόσεις φαρμάκων. Και οι μεγαλύτερες μπορεί να προκαλούν ευκολότερα παρενέργειες.

Για όποια απορία ή συζήτηση μαζί μας μην διστάσετε να το κάνετε, θα σας απαντήσουμε το συντομότερο δυνατόν.  email: arisτomenis-nikolopoulos@hotmail.com  ή στο τηλ του γραφείου μας 27215 51720.

Αριστομένης Νικολόπουλος

Ψυχολόγος