Φοβίες και τα αίτια τους

Στα προηγούμενα άρθρα μας κάναμε διαχωρισμό ανάμεσα στον φόβο και τις φοβίες, τα συμπτώματα αυτών και τώρα θα μιλήσουμε για τα αιτία που τις προκλούν.

Ορισμένες περιπτώσεις φοβιών μπορεί να οφείλονται σε συγκεκριμένες τραυματικές εμπειρίες. Για παράδειγμα, σε μια περίπτωση φοβίας για το νερό, μπορεί το άτομο να έχει βιώσει μια ιδιαίτερα τραυματική εμπειρία σε σχέση με το φοβικό αντικείμενο  να έχει κινδυνεύσει να πνιγεί κατά την παιδική του ηλικία, παράλληλα  η στάση του οικείου περιβάλλοντός του να έχει καταστεί ιδιαίτερα ενισχυτική ως προς τη συμπεριφορά αυτή. Στις περισσότερες όμως περιπτώσεις φοβιών το σύμπτωμα της φοβίας αποτελεί την εκδήλωση ενός βαθύτερου ή ασυνείδητου προβλήματος που απασχολεί το άτομο και για το οποίο το ίδιο δεν βρίσκει «λύση» ή «διέξοδο» σε συνειδητό ή ασυνείδητο επίπεδο. Θα λέγαμε δηλαδή ότι το σύμπτωμα της φοβίας μοιάζει να αποτελεί την κορυφή του παγόβουνου σε άλλα σημαντικά θέματα που τον απασχολούν σε ψυχοσυναισθηματικό επίπεδο.

Κατά την ψυχαναλυτική ψυχοδυναμική προσέγγιση οι φοβίες οφείλονται σε άγχος που βιώνει το άτομο λόγω ενδοψυχικών συγκρούσεων σε συνδυασμό με την απώθηση βασικών επιθυμιών και παρορμήσεών του. Το φοβικό αντικείμενο αποτελεί απλά ένα «υποκατάστατο» (συνήθως και συμβολικά ισοδύναμο) του πραγματικού αντικειμένου του φόβου του, δηλαδή της συγκεκριμένης ψυχοσεξουαλικής σύγκρουσης που τον απασχολεί.

Ο Φρόιντ είχε περιγράψει χαρακτηριστικά την περίπτωση του «μικρού Χανς», ο οποίος, σε ηλικία 5 ετών, εκδήλωσε μια έντονη φοβία για τα άλογα. Στη συγκεκριμένη περίπτωση είχε προηγηθεί μια τραυματική εμπειρία του παιδιού με ένα άλογο που χλιμίντρισε ξαφνικά στο δρόμο ενώ περνούσε δίπλα του. Κατά το Φρόιντ, το περιστατικό αυτό έδωσε έκφραση στην οιδιποδιακή σύγκρουση που βίωνε το παιδί στην ηλικία αυτή, δηλαδή στην επιθυμία του να έχει την αποκλειστική ενασχόληση της μητέρας του με παράλληλο «αποκλεισμό» του πατέρα από τη σχέση αυτή. Οι οιδιποδιακές συγκρούσεις διακινούν έντονο άγχος και ενοχή. Είναι όμως δυνατό η ψυχική ενέργεια να μετατοπιστεί προς ένα άλλο αντικείμενο, πιο αποδεκτό στη συνείδηση του ατόμου, στην περίπτωση του «μικρού Χανς» στη φοβία για ένα συγκεκριμένο ζώο, το άλογο.

Βάσει αυτών η ψυχοθεραπεία των φοβιών εστιάζει στη βαθύτερη κατανόηση του φοβικού συμπτώματος. Δίνεται ιδιαίτερη βαρύτητα στην επίλυση της ασυνείδητης σύγκρουσης που έδωσε το έναυσμα για την εκδήλωση της φοβίας, και στο άγχος που αυτή διακινεί. Μέσω του ελεύθερου συνειρμού και της ψυχοθεραπευτικής συζήτησης και ερμηνείας το άτομο επεξεργάζεται τα βαθύτερα αίτια του φόβου του, του άγχους που βιώνει και των παρορμήσεων που τον διακατέχουν.

Τα παιδιά και η οικογένεια

Τα παιδιά πολλές φορές αρχίζουν να εκδηλώνουν μια φοβική αντίδραση μέσω της απλής παρατήρησης αλλά και μίμησης των αντιδράσεων ενός σημαντικού τους προσώπου. Σχετικά παραδείγματα συναντώνται συχνά σε οικογένειες, στις οποίες τα παιδιά παρατηρούν τους φόβους και τις αντίστοιχες αντιδράσεις των γονιών τους και τις επαναλαμβάνουν με πανομοιότυπο τρόπο. Συχνά αναφέρουν ως ενήλικες ότι φοβούνται τις αράχνες, τις κατσαρίδες κλπ., επειδή έβλεπαν τις έντονες αντιδράσεις των γονέων τους στη θέα αυτών των «τρομερών» εντόμων, ή, σε άλλες περιπτώσεις, ότι αποφεύγουν τα ταξίδια και τις μετακινήσεις καθώς ουδέποτε οι γονείς τους επιθυμούσαν να φεύγουν από το σπίτι. Σαν οι γονείς τους να έβρισκαν ένα καταφύγιο μόνο μέσα σε αυτό.

Είναι γεγονός ότι το οικογενειακό περιβάλλον παίζει σημαντικό ρόλο όσον αφορά τα συγκεκριμένα ερεθίσματα που παρέχει στα παιδιά, αποτελώντας σημαντικό πρότυπο μίμησης και ταύτισης. Η παρατήρηση είναι σημαντική καθώς τα παιδιά μπορεί απλά να «αντιγράφουν» τις φοβίες των γονιών τους, άκριτα, χωρίς να μεσολαβεί κάποια γνωστική επεξεργασία ή αξιολόγηση της συμπεριφοράς που παρατηρείται. Ένα παιδί που μεγαλώνει σε ένα περιβάλλον όπου επικρατεί ο φόβος, εκτός του ότι βιώνει μια κατάσταση έντασης και άγχους, δημιουργεί μια αντίληψη για τον κόσμο γύρω του ότι είναι παράξενος, τρομακτικός, επικίνδυνος.

Η Θεωρία της εξέλιξης

Οι φοβίες συνοδεύουν την ανθρώπινη φύση και τον πολιτισμό από τη στιγμή της ύπαρξής του. Ο Ιπποκράτης, 2.400 χρόνια πριν, περιγράφει την περίπτωση ασθενών που βρίσκονταν σε καλή σωματική υγεία αλλά εκδήλωναν έντονο φόβο να παρευρεθούν σε πλήθος κόσμου ή να βγουν έξω από το σπίτι τους στο φως της ημέρας. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά, δεν είχαν βλάψει κανέναν, δεν είχαν διαπράξει καμία εγκληματική πράξη, παρόλα αυτά η συμπεριφορά τους επεδείκνυε έντονο φόβο, σαν κάποιος να επρόκειτο να τους κάνει κακό. Οι περιγραφές του Ιπποκράτη ανταποκρίνονται επακριβώς στη σύγχρονη κλινική εικόνα των φοβιών παρόλο που τότε η διάγνωσή τους δεν ήταν ακόμη γνωστή. Φαίνεται, όμως, ότι οι φοβίες υπήρχαν εξ ανέκαθεν, συνόδευαν τον άνθρωπο από τα πανάρχαια χρόνια, και η έννοια του φόβου παρέμεινε αναλλοίωτη στο βάθος των αιώνων.

Η Helen Saul  περιγράφει χαρακτηριστικά ότι το αίσθημα του φόβου είναι απαραίτητο για την επιβίωση του ανθρώπου. Ο άνθρωπος έρχεται καθημερινά αντιμέτωπος με πολλούς κινδύνους, που απειλούν τη ζωή του και την εξέλιξη του είδους, και απαιτείται η ικανότητα άμεσης ενεργοποίησης προκειμένου να τους αντιμετωπίσει. Ο φόβος και το άγχος τον κινητοποιούν να αντεπεξέλθει στις καθημερινές του δραστηριότητες και θέτουν κίνητρα δράσης και ώθησης στη ζωή. Η Η. Saul περιγράφει χαρακτηριστικά την ιστορία ενός φανταστικού ήρωα κινηματογραφικής ταινίας, ο οποίος διασώθηκε από αεροπορικό δυστύχημα. Η εμπειρία του τον οδήγησε σε ένα αίσθημα υπεροψίας, θεωρώντας έκτοτε πολλά πράγματα δεδομένα στη ζωή του. Η ψυχολογική αυτή κατάσταση τον ώθησε σε εξαιρετικά λανθασμένες επιλογές στην εργασία του, στις προσωπικές του σχέσεις, αλλά και σε παρακινδυνευμένες ενέργειες που έθεταν σε άμεσο κίνδυνο τη ζωή του. Σε αυτή την περίπτωση εξέλιπε το απλό αίσθημα του φόβου και του άγχους που είναι απαραίτητα για την αντίληψη επικείμενων απειλών και για την ενεργοποίηση του ατόμου. Σχετικά παραδείγματα συναντώνται αμέτρητα και στο ζωικό βασίλειο: για παράδειγμα, ένα ζώο που απειλείται από ένα άλλο, πρέπει πρώτα να αντιληφθεί τον κίνδυνο, να εκδηλώσει φόβο, άγχος, προκειμένου να αντιδράσει και να τρέξει να σωθεί.

Οι παρατηρήσεις αυτές συνέβαλλαν σημαντικά στην ευρύτερη κατανόηση της έννοιας των φοβιών αλλά και του ερωτήματος «γιατί είναι τόσο κοινό το αντικείμενο των φοβικών αντιδράσεων»; Με άλλα λόγια γιατί όλοι οι άνθρωποι να εκδηλώνουν τόσο εύκολα φοβική αντίδραση στις αράχνες, τους κλειστούς χώρους, τα ύψη κλπ.; Η  Saul αναφέρει ότι οι άνθρωποι φαίνεται να συμπίπτουν χαρακτηριστικά στα αντικείμενα ή τις καταστάσεις για τις οποίες εκδηλώνουν φοβίες. Η πλειοψηφία αυτών αφορά συγκεκριμένα ζώα, όπως τα φίδια, τις αράχνες, τις κατσαρίδες κλπ., καιρικά φαινόμενα, τους κλειστούς χώρους, το σκοτάδι, τα ύψη, τη θέα του αίματος κλπ. Εξαιρετικά σπάνια συναντάται η περίπτωση ατόμου που πάσχει από φοβία για τα ρούχα, τα κουμπιά ή το μαλλί.

Η θεωρία της εξέλιξης υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος σήμερα πράγματι φοβάται ό,τι αποτελούσε φόβο και θανάσιμο κίνδυνο και για τους προϊστορικούς του προγόνους. Το τσίμπημα μιας αράχνης ή ενός φιδιού επέφερε τότε θανάσιμο πλήγμα, η παραμονή σε ανοικτό χώρο ή στο σκοτάδι αποτελούσε έναν βέβαιο κίνδυνο. Όπως τονίζεται, το ανθρώπινο είδος είναι «προγραμματισμένο» βιολογικά και ψυχολογικά να αντιδρά με φόβο στα ίδια ερεθίσματα, σε όλες τις ιστορικές περιόδους. Το αντικείμενο των φοβικών αντιδράσεων λοιπόν μπορεί να έχει άμεση σχέση με το ένστικτο επιβίωσης του ανθρώπου και τα χαρακτηριστικά εκείνα που αποτελούσαν πάντα ένδειξη απειλής για την επιβίωσή του: τα ύψη, τα ζώα που κινούνται και ελίσσονται γρήγορα, που εμφανίζονται ξαφνικά, που έχουν περίεργη όψη, το σκοτάδι, οι ανοικτοί και μη προφυλαγμένοι χώροι, η θεά του αίματος κλπ. Αρκεί η έκθεση του ατόμου σε αυτά μία ή δύο φορές, υπό κατάσταση στρες, για να εκδηλωθεί άμεσα η φοβική αντίδραση.

Αντικείμενα ή καταστάσεις που δεν έχουν αυτά τα χαρακτηριστικά αλλά είναι πραγματικά επικίνδυνα στη σύγχρονη εποχή δύσκολα θέτουν το υπόβαθρο για την εκδήλωση μιας φοβίας. Πράγματι, ο άνθρωπος σήμερα δεν φαίνεται να έχει αναπτύξει φοβία για τα αυτοκίνητα, το τσιγάρο, το νέφος, τα όπλα. Σπάνια συναντάται μια περίπτωση φοβίας για τα κινητά τηλέφωνα, τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές ή τις τρομοκρατικές ενέργειες.

Σημαντικός αριθμός ατόμων σήμερα υποφέρει από φοβίες και αναζητά μια αποτελεσματική λύση στην καταπολέμηση των συμπτωμάτων του. Το άτομο που προσέρχεται στην ψυχοθεραπεία για την αντιμετώπιση μιας φοβίας νιώθει έντονη ψυχολογική πίεση, αμφιταλάντευση, ανασφάλεια αλλά και αρκετό θυμό για τη δυσμενή θέση στην οποία βρίσκεται και την οποία δεν μπορεί και να κατανοήσει. Η λογική του δεν του «εξηγεί» επακριβώς γιατί μπορεί να φοβάται τόσο πολύ πράγματα ή καταστάσεις που «λογικά» δεν του φαίνονται επικίνδυνα, για παράδειγμα, το να μπει στο τραίνο ή σε άλλα μέσα μεταφοράς. Το γεγονός αυτό, δηλαδή ότι η «λογική» του δεν συμβαδίζει με τον έλεγχο της συμπεριφοράς του, τον τρομάζει ακόμη περισσότερο καθώς νιώθει ότι δεν ελέγχει τον εαυτό του και την καθημερινότητά του. Οι άλλοι επίσης δυσκολεύονται να κατανοήσουν πώς δεν μπορεί να πειθαρχήσει στον εαυτό του και να επιβάλλει τη «λογική» του.

Να τονιστεί ότι σε ψυχοσυναισθηματικό επίπεδο η φοβία που αντιμετωπίζει το άτομο έχει μια πλήρη και απόλυτη «λογική» Το επιφανειακό σύμπτωμα της φοβίας μπορεί να φαίνεται ασήμαντο ή μη «λογικό», το άτομο όμως σε βαθύτερο επίπεδο υποφέρει, δεν μπορεί να βρει λύση στις βαθύτερες συγκρούσεις του και έχει κάθε λόγο να είναι τόσο φοβισμένο και αγχωμένο: οι βαθύτερες αιτίες που τον απασχολούν και οι οποίες είναι πολύ σημαντικές, δεν μπορούν να επιλυθούν, για αυτό και είναι πανικοβλημένος. Το να φοβάται λοιπόν κανείς τόσο πολύ τις αράχνες μπορεί να μην φαίνεται «λογικό», τα βαθύτερα όμως αίτια της φοβίας έχουν πάντα μια εξήγηση και ερμηνεύονται απόλυτα «λογικά».

Σημαντικό όμως είναι το άτομο να μην αφήσει χωρίς βοήθεια τον εαυτό του για παρατεταμένο χρονικό διάστημα και αρχίσει να «δομεί» την καθημερινότητά του βάσει των φοβικών του συμπτωμάτων, να αρχίσει δηλαδή να αποφεύγει καθημερινές δραστηριότητες που τελικά θα τον εγκλωβίσουν περισσότερο καθηλώνοντάς τον στο σπίτι φοβούμενος ότι κάτι κακό θα του συμβεί. Είναι σημαντικό να μην επιτρέψει έναν τέτοιο περιορισμό στον εαυτό του και περάσει σημαντικές στιγμές της ζωής του σε κατάσταση καθημερινού περιορισμού, χάνοντας την απόλαυση σημαντικών πλευρών της ζωής. Χρειάζεται να διεκδικήσει και ο ίδιος τη θεραπεία του και να έχει κίνητρο για αυτή, όπως εξάλλου ισχύει και για πολλά θέματα της ζωής για τα οποία πρέπει εμείς οι ίδιοι να αγωνιστούμε και να παλέψουμε.

Για όποια απορία ή συζήτηση μαζί μας μην διστάσετε να το κάνετε, θα σας απαντήσουμε το συντομότερο δυνατόν.  email: arisτomenis-nikolopoulos@hotmail.com  ή στο τηλέφωνο του γραφείου μας 27215 51720.

Αριστομένης Νικολόπουλος

Ψυχολόγος