Εφηβεία: η φύση της μετάβασης

Έχουμε την τάση να θεωρούμε ότι οι έφηβοι ανήκουν σε ένα διαφορετικό είδος ανθρώπου. Αυτό συμβαίνει κυρίως γατί δίνουμε έμφαση στις διαφορές και στις ασυνέχειες ανάμεσα στα παιδιά και στους εφήβους, ξεχνώντας τις τόσες σημαντικές ομοιότητες ανάμεσα στους εφήβους και τους ενηλίκους. Η εστίαση του ενδιαφέροντος στις διαφορές αυτές και μόνο μπορεί να μας οδηγήσει σε στερεότυπα και υπέρ γενικεύσεις σχετικά με το ποιο είναι τελικά, το περιεχόμενο του σταδίου αυτού που σε τελευταία ανάλυση είναι ένα κάπως αυθαίρετα ορισμένο στάδιο ανάπτυξης.

Όμως υπήρχαν πάντα προβληματισμοί για γεγονός ότι η εφηβεία, όπως κι αν περιγράφεται, καλύπτει  ένα μεγάλο χρονικό εύρος. Είναι άραγε ρεαλιστικό να περιγράφεται ένα στάδιο που διαρκεί εννέα ή δέκα έτη ως μεταβατικό; Το πρόβλημα αυτό οδήγησε ορισμένους συγγραφείς να μιλήσουν για υποστάδια, όπως πρώιμη, μέση και ύστερη εφηβεία, ενώ έχει γίνει ήδη αναφορά σε ένα άλλο στάδιο την «αναδυόμενη ενηλικίωση».

Τι είναι η εφηβεία;

Για πολλούς ανθρώπους αυτός είναι ένας γρίφος. Είναι η αναπτυξιακή εκείνη περίοδος της ζωής του ανθρώπου που ξεκινάει µε ειδικές βιολογικές αλλαγές (ορµονικές) στο σώµα του παιδιού αλλαγές που έχουν παράλληλα και ψυχοσωµατικές επιπτώσεις και τελειώνει ψυχολογικά µε την τελική γενετήσια ολοκλήρωση και αυτόνοµη ωρίμανση του ατόµου. Δεν είναι όμως καθόλου σαφές το πότε αρχίζει και το πότε τελειώνει. Που βρίσκονται τα όρια της εφηβείας; Αρχίζει με την ήβη και τελειώνει στην ηλικία των 20 ετών; Για ορισμένους, η ηλικία των 13 ετών είναι ένα καλό σημείο έναρξης, αν και συμπεριφορές που θα μπορούσαν να θεωρηθούν σημείο έναρξης, μπορεί να εμφανιστούν σε μικρότερη ηλικία και, την ίδια στιγμή, πολλοί πιστεύουν ότι νέοι που ζουν ακόμη στο πατρικό τους σπίτι στα πρώτα χρόνια της τρίτης δεκαετίας της ζωής τους είναι από κάθε άποψη έφηβοι.

Παράλληλα γνωρίζουμε ότι ένα άτομο μεγαλώνει σε ένα πλαίσιο κοινωνικών, οικονομικών και πολιτικών αλλαγών. Επομένως πόσο έχει μεταβληθεί η έννοια της εφηβείας τα τελευταία 30χρονια; Σήμερα ασκούνται πολλές διαφορετικές πιέσεις και διατυπώνονται διαφορετικές απαιτήσεις από τους νέους και από τους γονείς τους. Έτσι, είναι προφανές ότι από πολλές απόψεις η εφηβεία στον 21^ο αιώνα είναι διαφορετική από την εφηβεία της δεκαετίας του 1970 ή του 1980.  Οµως υπάρχουν µεγάλες ατοµικές διαφορές στα όρια αυτά και θα πρέπει να το λαµβάνουν αυτό υπ όψη τους όσοι έρχονται σε επαφή µε νέους.

Τα τελευταία χρόνια υπήρξε μια πληθώρα δημοσιεύσεων που εξετάζουν τα μεταβαλλόμενα χαρακτηριστικά της μετάβασης των εφήβων που κινούνται προς την ενηλικίωση (Catan,2004, Roche et all.,2004 Furlong 2009 κ.α). είναι ενδιαφέρον ότι παρατηρήθηκαν λιγότερες διάφορες μεταξύ χωρών από ότι μεταξύ αγοριών και κοριτσιών ή μεταξύ ατόμων διαφορετικού επιπέδου. Όλες οι έρευνες επισημαίνουν ότι το στάδιο της εφηβείας έχει επιμηκυνθεί σε όλες τις χώρες και ότι η διαδικασία της μετάβασης γίνεται όλο και περισσότερο ποικιλόμορφη και αποσπασματική.

Η διαµόρφωση της προσωπικής ταυτότητας κατά κύριο λόγο και η ανεξαρτητοποίηση από τους γονείς είναι οι κύριοι στόχοι που πρέπει να επιτευχθούν κατά την εφηβική ηλικία (Τσιάντης, 1991). Αν και φαίνεται αντιφατικό, η πορεία του εφήβου προς την ανεξαρτησία επιτυγχάνεται µέσω της διεργασίας της παλινδρόµησης. Ο Blow (1967) θεωρεί αναγκαίο για τον έφηβο να επαναδιαπραγµατευτεί τα πρώιµα άγχη και τις σχέσεις των πρώτων χρόνων της ζωής του για να αποσύρει τις αρχικές επενδύσεις στους γονείς. Τα αµφιθυµικά συναισθήµατα είναι ένα άλλο χαρακτηριστικό που παρουσιάζουν οι έφηβοι στην προσπάθεια να απεµπλακούν συναισθηµατικά από την οικογένεια και χαρακτηρίζουν τις σχέσεις των προηγούµενων σταδίων ανάπτυξης, οι οποίες µέσα από την παλινδρόµηση, που είναι µία βασική ψυχική λειτουργία της εφηβείας, έρχονται πάλι στην επιφάνεια του ψυχισµού.

Οι σχέσεις του εφήβου µε τους γονείς αναδιαµορφώνονται, µε σκοπό την ανεξαρτητοποίηση και την αυτονοµία του. ∆ιεκδικεί πλέον µία νέα αναβαθµισµένη θέση µέσα στην οικογένεια, πιο ισότιµη µε αυτή των γονέων (Sroufe & Fleeson, 1988). Σε αυτή τη φάση των οικογενειακών σχέσεων ο έφηβος µπορεί να επιτελέσει δύο βασικές και επώδυνες διεργασίες: το πένθος για την παιδική ηλικία που τελειώνει και τις απώλειες που συνεπάγονται από αυτό το τέλος καθώς και την αποϊδανικοποίηση των γονέων ή των εσωτερικευµένων εικόνων τους. Επίσης, ο έφηβος πρέπει να προσαρµοστεί στις ταχύτατες µεταβολές που συµβαίνουν στο σώµα του και να εξοικειωθεί µε την ώριµη πλέον σεξουαλική του ανάπτυξη. Η αίσθηση του ότι είναι κυρίαρχος του σώµατος του εναλλάσσεται συχνά µε την αίσθηση ότι κατοικεί σε ένα ξένο σώµα. Ακόµη, ξεκαθαρίζει η αίσθηση του φύλλου και τίθενται οι βάσεις για τις φιλικές ή σεξουαλικές ετεροφυλικές σχέσεις (Τσιάντης, 1991). ∆ηµιουργείται και εδραιώνεται σταδιακά η αίσθηση του εαυτού και της προσωπικής ταυτότητας. Καθώς αναπτύσσεται η ικανότητα για αφαιρετικούς συλλογισµούς ο έφηβος διατυπώνει τις δικές του ιδέες, αξίες και στάσεις ζωής, την προσωπική του κοσµοθεωρία, χωρίς να έχει την αίσθηση ότι επηρεάζεται από τον τρόπο που αντιδρούν οι γονείς του. Αµφισβητεί τα κοινωνικά συστήµατα αξιών, τις επικρατούσες πολιτικές και κοινωνικές πεποιθήσεις, το εκπαιδευτικό σύστηµα και ασπάζεται νέες, ανατρεπτικές συνήθως, απόψεις και θεωρίες. Βασισµένος σε αυτές τις ιδέες, ο έφηβος καλείται να πάρει σηµαντικές αποφάσεις για το µέλλον του. Η προσωπική ταυτότητα του όµως θα πρέπει να αναγνωρίζεται και να γίνεται αποδεκτή και από άλλα άτοµα που ο ίδιος θεωρεί σηµαντικά (Erikson, 1981).

Οι σχέσεις µε τους συνοµηλίκους τροποποιούνται και αναθεωρούνται. Ο έφηβος εγκαταλείπει πολλές από τις παιδικές του φιλίες και αναζητά νέους φίλους, οι οποίοι θα πρέπει να µοιράζονται τις ίδιες µε αυτόν αντιλήψεις, αξίες και στάσεις ζωής. Συνήθως οι φίλοι που διαλέγει έχουν υψηλές φιλοδοξίες για το µέλλον και εµπιστοσύνη στον εαυτό τους, έτσι ώστε να ισχυροποιούν και την δική του επιθυµία να ενηλικιωθεί (Τσιάντης, 1991). Οι φιλίες που αναπτύσσονται ανάµεσα σε εφήβους του ίδιου φύλου είναι συνήθως πολύ στενές και επιτρέπουν έτσι στη συνέχεια τη δηµιουργία µίας στενής ετερόφυλης σχέσης (Sroufe et al., 1993). Σε ότι αφορά το σχολείο, ο έφηβος καλείται να ανταπεξέλθει µε επιτυχία στις αυξηµένες απαιτήσεις της δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης όπου το σχολικό πλαίσιο είναι πολύ διαφορετικό, αυστηρό, απρόσωπο και λιγότερο βοηθητικό για όσους έχουν προβλήµατα προσαρµογής (Masten & Braswell, 1991).

Για όποια απορία ή συζήτηση μαζί μας μην διστάσετε να το κάνετε, θα σας απαντήσουμε το συντομότερο δυνατόν.  email: arisτomenis-nikolopoulos@hotmail.com  ή στο τηλ του γραφείου μας 27215 51720.

Αριστομένης Νικολόπουλος

Ψυχολόγος